انتظار
آنکه در حال انتظار مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف بمیرد شهید مرده است، حتی اگر در رختخواب خود مرده باشد.[۱] نه هر شهیدی، بلکه شهید در معرکه و بالاتر، شهید در خیمه قائم و در رکاب رسول خدا ص،[۲] و برتر از آنان. امام صادق به عمار ساباطی فرمود: ثواب صدقه پنهانی از صدقه آشکار بیشتر است، همچنین ارزش عبادت با امام غائب از عبادت با امام آشکار بالاتر است، زیرا او خدا را با ترس پرستیده، درحالی‌که مردم به او بیتفاوت بودهاند.[۳]
فضیلت و برتری منتظر در صبر، ایمان و نیّتِ قویتر اوست. رسول خدا ص فرمود: ایمان آخرالزمانی شگفت‌انگیز است. آن‌ها ما را نمیبینند ولی سخن ما را میپذیرند. آنان ایمان پنجاه تن از اصحاب مرا دارند چون بر حوادثی سختتر شکیبایی میکنند. علی ع فرمود: آنان در خانه نشسته و بر فراش خود میمیرند ولی با نیّت پاکشان پاداش شمشیرزنان را دارند. امام رضا ع فرمود: دینتان تقوی، عفاف، امانتداری و انتظارِ شکیبانه باشد. علی ع وقتی بر جنازه‌ها در جنگ جمل نگریست، فرمود: گروهی که هنوز زاده نشدهاند در پاداشِ ما شریک‌اند، زیرا ما را میپذیرند. فَاُولئک شُرَکائنا فیما کُنّا فیه حقّاً حقّاً.[۴]
انتظار چشم‌به‌راه بودن، به پیشواز رفتن، عشقِ وصال و شکیبی است. انتظار امید به آینده و حرکت آفرین است. منتظرِ امام او را میشناسد، از او دفاع میکند و مردم را به محبّت او فرا می‌خواند. برای سلامتی‌اش قربانی و برای آمدنش دعا میکند. دوستداران او را بزرگ میشمارد و از طرف او کار نیک انجام میدهد.[۵] امید منتظر خود یک عبادت است.[۶]
انتظار سه درون‌مایه دارد: ۱. نارضایتی از وضعیت موجود. منتظر از فتنههای دوره غیبت ناراضی است. از ظلم، ستم، بیاخلاقی و پایمال شدن ارزشهای دینی ناراحت است. ازاین‌رو با نظام فاسدِ فرهنگی و سیاسی همراهی نمیکند.۲. امید به گشایش در آینده. منتظر ایمانش را از دست نمیدهد. امام هادی فرمود: آن هنگام که پرچم و نشانه را از پیش پای شما برداشتند گشایش کارتان را از زیر پا بجوئید.[۷] زیر پا کنایه از ناگهانی بودن است. منتظر هرلحظه امید به گشایش دارد. ۳. آمادگیِ دائمی. منتظر تلاشگر است و حتی به‌اندازه یک تیر برای ظهور آماده میکند. شاید همان یک تیر بهانۀ خدا باشد تا او را تا ظهور نگاه دارد.[۸] انتظار و توقّع در لغت به معنای رصد کردن راه و شاید به معنای تلاش باشند؛ زیرا باب افتعال و تفعّل به معنای تلاش برای تحصیل یک‌چیز نیز آمدهاند.
امامان معصوم ع سخنان زیر را درباره منتظر گفتهاند: شخص منتظر از اولیای خدا و مُخلص حقیقی است. همچون بدریّون و اصحاب ویژه امام و در خیمه ایشان است. اگر او پیش از ظهورِ امام از دنیا برود چون شهید در رکاب پیامبر است. امام سجاد به ابوخالد کابلی فرمود: آنان شیعیان راستین هستند که در آشکار و نهان به دین خدا دعوت میکنند.[۹]
با توجه به این سخنان، بیان مسئولیتِ منتظر لازم و ضروری است. وظایف او در سه امر دسته‌بندی میشوند. وظیفۀ معرفتی، وظیفه عملی و وظیفه روحی و روانی
معرفت اوّل: غیبت دورهای پیش بینی شده در مسیر کاروان آدمی است و باید آن را با معرفت پذیرفت. رسول خدا در اولین روزهای رسالتش فرمود: زمان مهدی ع زمان سرگردانی است. له غیبةٌ و حیرةٌ. حیرت آن‌چنان با زمان غیبت درآمیخته که شیخ صدوق نام کتابش را التبصرة من الحیرة گذاشت. زمانی که امام معصوم در میان این کاروان نیست و مدّتی مدیر کاروان غایب شده و بخشی از وظایف را به نماینده و بخشی دیگر را به عموم کاروانیان واگذار کرده است. امام صادق ع فرمود: صاحب این امر را غیبتی است، چنگ زننده به دین در این زمان چون کسی است که خار مغیلان را بتراشد.[۱۰] ازاین‌رو، امامان معصوم بیشترین تلاش را در آماده کردن شیعه برای این زمان انجام دادند. شیعیان با همراهی سیزده معصوم دین‌داری را تجربه کرده و هر مشکل دینی را با آن‌ها مطرح و حتی در مشکلات زندگی با آن‌ها مشورت میکردند. حال همچون جوانی که تا حال زیر نظر پدر فعالیت میکرد باید مستقل میشدند. اصل مشکل اینجا بود.
امامان در این بخش هشدارهایی دادند: انکار نکنید که به مرگ جاهلی میمیرید. سنّت خداوند همیشه چنین بوده که حجّتهایش گاه پنهان و گاه آشکار بوده باشد. ظاهراً او خافیاً. هشدار زیر را خود رسول خدا داد: در زمان غیبت گروه زیادی سرگردان و سپس گمراه میشوند. تَكُونُ لَهُ غَيبَةٌ و حَيرَةٌ حتَّی تَضِلَّ الخَلقُ عن أديانِهم.[۱۱] طول زمان گروه زیادی را جدا خواهد کرد. زخم‌زبان و شماتت زیاد میشوند. امام مجتبی فرمود: بیزاری مسلمانان از یکدیگر تا انداختن آب دهان و لعن به همدیگر پیش خواهد رفت.[۱۲]
معرفت دوّم: پس از توجّه به هشدارها، فهم درست از چرایی غیبت لازم است. چرا باید این کاروان تنها بماند؟ چرا مشکلات پشت سر هم میآیند؟ چرا هرروز مشکلتر و پیچیدهتر از قبل میشود؟ با این شناخت حیرت ما به تردید یا انکار تبدیل نمیشود. در بخش رازِ غیبت به تفصیل با شش راز آشنا شدیم.
معرفتِ سوّم: فهمِ درست از دشواری هاست. باید منتظر و مواظب چه فتنههایی بود؟ چه‌کار کرد و چه‌کار نکرد؟ کجا سخن گفت، کجا ساکت و کجا در خانه ماند؟[۱۳] رسول خدا ص فرمود: فتنهای پیچیده و ریشه‌کن رُخ خواهد داد که یاران ویژه را نیز گرفتار کند. به اصحابش فرمود: گروهي در آخرالزمان مي‌آيند كه پنجاه برابر شما پاداش دريافت مي‌کنند. عرض شد: ولي ما در جنگ بَدر و اُحد، در کنار شما جنگيديم و قرآن در ميان ما نازل شد. چگونه آنان برتر از ما هستند؟ حضرت فرمود: مِحنت‌هايي را که آن‌ها مي‌کشند، شما نمي‌توانيد تحمّل كنيد. شما صبر آنان را نداريد.[۱۴] این بخش را نیز در فصل بحرانهای آخرالزمانی توضیح دادیم. بحران معنویت، بحران حقیقت، فتنه کفر دجال و فتنه نفاق و تحریف سفیانی به تفصیل گذشت.
معرفتِ چهارم: بايد علائم و نشانه‌‌ها را شناخت تا از مهدیهای دروغین پیروی نکرد و مهدی حقیقی را تنها نگذاشت. حارث بن مغيره از امام صادق ع پرسيد: ما چگونه صاحب اين امر را بشناسيم؟ امام ع فرمود: از آرامش؛ وقار؛ علم و وصيّتي كه با خود دارد.[۱۵] باید امام را با خود امام شناخت، امام صادق ع نشانههای او را با خروج سفیانی و خسفِ بیدا معرفی نکرد.
در این میان، جداسازی نائبان حقیقی از مدّعیان دروغین ضروری است. عالمان ربّانی در زمان غیبت وارثان انبیاء، ثقات امامان، امینان خداوند در حلال و حرام، مرزبانان اندیشه و دفاع، نمونه‌هایی از اسماء الهی و پیروان راستین سنّت نبیّ اکرم معرّفی شدهاند. آن‌ها مَرجع مردم در دین و دنیا بوده و انکارشان انکار امام زمان دانسته میشود. کافی است بدانیم مرجعیت دینی در زمان غیبت به آن‌ها واگذار شده و حتی نائبان چهارگانه در دوره غیبت صغری مراجع دینی نبودهاند و امام عجل الله تعالی و فرجه الشریف در پاسخِ سؤال‌ها به بیان احکام واقعی نپرداخته و این یعنی با شروع غیبت، جایگاه فقها را تثبیت فرموده است.[۱۶] راه کاملاً روشن است. امام صادق فرمود: غیبت چنان به درازا کشد که گروهی ناامید شده، مؤمنان اشک ریخته و خود را چون کشتیِ شکسته در میان امواج بنگرند. پرچمهایِ ناشناخته زیاد میشوند. مفضّل گفت: آن زمان چه‌کار کنیم؟ امام به خورشید که به ایوان خانه راه یافته بود نگریست و فرمود: آیا پرتو خورشید را میبینی؟ به خدا قسم، کار ما از آن روشن-تر است. واللهِ لأمرُنا أبیَنُ مِن هذه الشمس.[۱۷]
مدعیان دروغین از چهار مقوله مُنجی، مهدی، نیابت و ظلم‌ستیزی او استفادههای نادرست خواهند کرد. فرمود: نداهای دروغین چنان اثر کنند که شیطان نیز طمع کند. امام صادق فرمود: شیطان آنان را رها نکند تا آن‌ها را به خود بخواند، چنانکه در روز عقبه در کنار پیامبر آنان را ندا کرد.[۱۸] غیرمسلمانان مُنجی را کسی غیر مهدی عجل الله تعالی و فرجه الشریف معرفی میکنند. فاطمیان از نام مهدی به دروغ استفاده کردند. مهدی سودانی خود را مهدی نامید. بابیان و بهائیان با بهره‌برداری نادرست از مسئله نیابت حتی پای بیگانه و استعمارگران را به محیط شیعه باز کردند. شعارِ ظلم‌ستیزی را بکار میبرند و ادّعای اصلاحِ فسادهای اجتماعی را دارند. مدّعی ارتباط و ملاقات با امام میشوند. بستر نفوذ مدعیان جهل است. حتی پیش از تولّد امام از این نام سوءاستفاده میشد. محمد نفس زکیه به نام مهدی قیام کرد و امام صادق را به زندان انداخت. عباسیان نام فرزندشان را محمد و لقبش را مهدی قرار دادند. اسماعیلیها بنام او از کاروان تشیّع جدا شدند. واقفیها به نام او امام رضا را نپذیرفتند. محمد علی باب فساد کرد و بهائیان شبهه افکنی کردند و چقدر از واجبات را به همین بهانه کنار گذاشتند.
طمع وجهِ غالب مدّعیان دروغینِ وکالت است. قدرت‌طلبی، به دست آوردن موقعیت اقتصادی و اجتماعی انگیزه نامیمون آن‌ها است. چاره کار نیز سخن امام عسکری است: به دنبال عالمانی آزموده و به دور از شائبه نفسانی باشید.[۱۹] زراره به امام صادق گفت: چه کسی ندای راست را از دروغ جدا می‌سازد؟ امام فرمود: کسانی که از پیش احادیث ما را بدانند.[۲۰]
معرفتِ پنجم: شناخت فواید وجودی امام علیه‌السلام و برکاتِ ایشان در دوره غیبت نیز لازم است تا او را از یاد نبریم و مدام توسّل به او یابیم. مباحث این بخش در فصل توسّل ذکر خواهد شد.
گفته شد که انتظار یک مسئولیت است. انتظار ساختن و امید است. منتظر باید زندگی مؤمنانه داشته و با کردار درست امام را به جهانیان بشناساند. حفظ دین وظیفه مهم منتظر میباشد. گروهی از شیعیان پس از انجام حجّ نزد امام باقر آمدند و نصیحت خواستند. امام فرمود: افراد ضعیف را یاری کنید، خیرخواه دیگران باشید، همانگونه که خیرخواه خود هستید، راز ما را نگه دارید و مردم را بر ما نشورانید، مواظب سخنان ما باشید و از ما رو نگردانید، قرآن را میزان قرار دهید. آنکه چنین باشد و پیش از قائم ما بمیرد شهید شده است.[۲۱] میتوان با انجام وظیفه از اصحاب قائم عجل الله تعالی و فرجه الشریف شد. يك‌بار كه داود رقّي از محضر امام صادق علیه‌السلام مرخّص شد، امام به دیگران فرمود: هر کس دوست دارد يکي از اصحاب قائم عجل الله تعالی و فرجه الشریف را ببيند، به اين مرد نگاه کند.[۲۲]
به‌ویژه حفظ داشتهها وظیفه منتظر است. حفظ سنتهایی که گذشتگان تلاش کرده و آن‌ها را برای ما به ارث گذاشتند. عبدالله بنسنان مي‌گويد: با پدرم نزد امام صادق ع رفتيم. امام ع به پدرم فرمود: زماني فرا مي‌رسد که علم و هدايت پنهان مي‌شود. آن زمان، دوران حيرت است و عدّۀ کمي نجات مي‌يابند. پدرم گفت: به خدا قسم زمان سختي خواهد بود. در آن زمان چه‌كار بايد كرد؟ امام ع فرمود: به آنچه داريد، محکم بچسبيد و از دست ندهيد تا با ظهور قائمِ ما، کارها درست شود. فتَمَسَّكُوا بما في أَيدِيكُم حَتَّي يَصِحَّ لَكُمُ الأَمر.[۲۳] وظيفۀ عملي منتظران در زمان غيبت، اين است كه به آنچه از امامان پيشين علیهم‌السلام ياد گرفته‌اند، عمل نمايند و از آموخته‌هاي خود حفظ و نگه‌داري كنند. اين معنا را حارث بن مغیره نیز از امام صادق علیه‌السلام نقل میکند: يتَعَلّقون بالامر الاوّل حتي يَستَبين لهم الأخير.[۲۴] گذشته خود را محکم نگاه دارید تا آینده برای شما روشن گردد.
گفته شد که وظيفۀ معرفتی منتظر، نگهداشت ایمان به امام و باور به علم و عصمت او است. امام سجاد فرمود: آنکه در زمان غیبت بر ولایت ما ثابت قدم بماند پاداش هزار شهید را خواهد داشت.[۲۵] هيچ‌گاه زمين از عالمي که حلال و حرام الهي را بداند، خالي نخواهد ماند. امام، وارث علم پيامبر ص است. او به‌وسیلۀ الهام الهي، از حوادث عالم با خبر مي‌شود. امام، محدَّث است و مهم‌ترين ويژگي او، علم کامل او است.[۲۶] او زنده است و ما را می‌نگرد. از ناراحتیهای ما نگران و از شادیهای ما خوشحال میشود. پس وظیفه روحی منتظر انس دائم با امام علیه‌السلام میباشد. از هر جا میتوان با او سخن گفت و با او اُنس گرفت و نجوی کرد. از دعای او بهره گرفت و او را خوشحال کرد. میتوان در کارش شریک شد.[۲۷] او حاضر است و باید شيريني این حضور را درک کرد. این حسّ پس از غربال شدن، خالص شدن، عبور از سختي‌ها، زدودن تيرگي‌ها و علاقه‌‌هاي باطل محقّق مي‌شود. این بخش را در فصل توسّل پی می‌گیریم.
[۱]: الامام الصادق ع: إِنَّ الْمَيِّتَ مِنْكُمْ عَلَى هَذَا الْأَمْرِ شَهِيدٌ قُلْتُ وَ إِنْ مَاتَ عَلَى فِرَاشِهِ قَالَ وَ إِنْ مَاتَ عَلَى فِرَاشِهِ حَيٌّ عِنْدَ رَبِّهِ يُرْزَقُ. بحار الانوار، ج ۶، ص ۲۴۵.
[۲] مَن ماتَ مُنتَظِراً لِهَذا الأمرِ كَانَ كَمَن كَانَ مَعَ القَائِمِ فِي فُسطَاطِه، لا بَل كَانَ كَالضَّارِبِ بَينَ يَدَي رَسُولِ اللَّهِ ص بِالسَّيفِ. کمال الدین، ج ۲، ص ۳۳۸.
[۳]. لَيسَتِ العِبَادَةُ مَعَ الخَوفِ فِي دَولَةِ البَاطِلِ مِثلَ العِبَادَةِ و الأمنِ فِي دَولَةِ الحَق…تَنتَظِرُونَ إلَی حَقِّ إمَامِكُم و حُقُوقِكُم فِي أَيدِي الظَّلَمَةِ قَد مَنَعُوكُمْ ذَلِكَ و اضطَرُّوكُم إلَی حَرثِ الدُّنيَا و طَلَبِ المَعَاشِ مَعَ الصَّبرِ عَلَی دِينِكُم و عِبَادَتِكم. کافی، ج ۱، ص ۳۳۴.
[۴]. منتخب الاثر، ج ۳، ص ۲۱۲، ۲۳۹ و ۲۴۲.
[۵]. طُوبَی لِمَن أَدرَكَ قَائِمَ أَهْلِ بَيتِي وَ هُوَ مُقتَدٍ بِهِ قَبلَ قِيَامِهِ يَتَوَلَّی وَلِيَّهُ وَ يَتَبَرَّأُ مِن عَدُوِّهِ و يَتَوَلَّی الأَئِمَّةَ الهَادِيَةَ مِن قَبْلِهِ أُولَئِكَ رُفَقَائِي و ذَوُو وُدِّي و مَوَدَّتِي وَ أَكرَمُ أُمَّتِي عَلَي. الغیبة، طوسی، ص ۴۵۶.
[۶]. أفضلُ العبادة انتظار الفرج. کمال الدین، ج ۱، ص ۲۸۷.
[۷]. إِذَا رُفِعَ عَلَمُكُمْ مِنْ بَيْنِ أَظْهُرِكُمْ فَتَوَقَّعُوا الْفَرَجَ مِنْ تَحْتِ أَقْدَامِكُمْ. كافي، ج۱، ص ۳۴۱.
[۸]. قال أَبُو عَبدِ اللَّه ع: لَيُعِدَّنَّ أَحَدُكُم لِخُرُوجِ القَائِم و لَو سَهماً فإنَّ اللَّهَ تَعالی إذا عَلِمَ ذَلكَ مِن نِيَّتِه رَجَوتُ لِأَن يُنسِئَ في عُمُرِه حَتَّی يُدرِكَهُ فَيَكُونَ مِن أَعوَانِه وأَنصارِه. الغیبه، نعمانی، ص ۱۸۷ و ۳۲۰.
[۹]. أُولَئِكَ المُخلَصُونَ حَقّاً و شِيعَتُنَا صِدقاً و الدُّعَاةُ إلَی دِينِ اللَّهِ عَزَّ و جَلَّ سِرّاً و جَهرا. کمال الدین، ج ۱، ص ۳۲۰.
[۱۰]. إنَّ لِصاحِبِ هَذا الأَمرِ غَيبَةً المُتَمَسِّكُ فِيهَا بِدِينِهِ كَالخَارِطِ لِلقَتَاد. کافی، ج ۱، ص ۳۳۵.
[۱۱]. کمال الدین، ج ۱، ص ۲۸۷.
[۱۲]. لا يَكُونُ هَذَا الأَمرُ الَّذِي تَنتَظِرُونَ حَتَّی يَبرَأَ بَعضُكُم مِن بَعضٍ … قُلْتُ: مَا فِي ذَلِكَ خَير! قَال: الخَيرُ كُلُّهُ فِي ذَلِكَ عِندَ ذَلِكَ يَقُومُ قَائِمُنَا فَيَرفَعُ ذَلِكَ كُلَّه. الغیبة، طوسی، ص ۴۳۷.
[۱۳]. فَما أَفضَلُ مَا يَستَعمِلُهُ المُؤمِنُ فِي ذَلِكَ الزَّمَان؟ قَالَ حِفظُ اللِّسَانِ وَ لُزُومُ الْبيتِ. کمال الدین، ج ۱، ص ۳۳۰.
[۱۴]. قالَ رَسُولُ اللَّهِ ص: إنَّكُم لَو تَحَمَّلُوا لِما حُمِّلُوا لَم تَصبِرُوا صَبرَهُم. بحار الانوار، ج ۵۲، ص ۱۳۰.
[۱۵]. بالسکينة و الوَقار والعلم و الوصية. راز سرنوشت، ص ۳۸۸.
[۱۶]. جرعهای از دریا، ج ۱، ص ۱۷۳ و کتاب النکاح، ج ۸، ص ۲۴۸۰.
[۱۷]. قال الصادق ع: إِيَّاكُم والتَّنوِيه، أَما واللَّهِ لَيَغِيبَنَّ إِمَامُكُمْ سِنِيناً مِن دَهرِكُم ولَتُمَحَّصُنَّ حَتَّی يُقالَ مات … و لَتَدمَعَنَّ عَلَيهِ عُيُونُ المُؤمِنِين و لَتُكفَؤُنَّ كَما تُكفَأُ السُّفُنُ فِي أَمواجِ البَحرِ فَلا يَنجُو إلَّا مَن أَخَذَ اللَّهُ مِيثاقَهُ و كَتَبَ فِي قَلبِهِ الإيمانَ و أَيَّدَهُ بِرُوحٍ مِنهُ. کافی، ج ۱، ص ۳۳۶.
[۱۸]. فَقال: إنَّ الشَّيطانَ لا یدَعُهُم حَتَّی يُنَادِيَ كَمَا نَادَی بِرَسُولِ اللَّهِ ص يَومَ الْعَقَبَة. الغیبه، نعمانی، ص ۲۶۴.
[۱۹]. فَأَمّا مَن كانَ مِنَ الفُقَهَاءِ صَائِناً لِنَفسِهِ حَافِظاً لِدِينِهِ مُخَالِفاً عَلَی هَوَاهُ مُطِيعاً لِأَمْرِ مَوْلَاهُ فَلِلْعَوَامِّ أَن يُقَلِّدُوه. نهج البلاغه، ص ۴۹۶. النَّاسُ ثَلَاثَةٌ، فَعَالِمٌ رَبَّانِيّ وَ مُتَعَلِّمٌ عَلَی سَبِيلِ نَجَاةٍ و هَمَجٌ رَعَاعٌ، أَتْبَاعُ كُلِّ نَاعِقٍ، يَمِيلُونَ مَعَ كُلِّ رِيحٍ، لَمْ يَسْتَضِيئُوا بِنُورِ الْعِلْمِ وَ لَمْ يَلْجَئُوا إِلَی رُكْنٍ وَثِيق. وسائل الشیعه، ج ۲۷، ص ۱۳۱.
[۲۰]. قُلْت: فَمَنْ يَعرِفُ الصَّادِقَ مِنَ الكَاذِب؟ قَال: يَعْرِفُهُ الَّذِينَ كَانُوا يَروُون حَدِيثَنَا و يَقُولُونَ إِنَّهُ يَكُونُ قَبلَ أَن يَكُونَ و يَعْلَمُونَ أَنَّهُمْ هُمُ الْمُحِقُّونَ الصَّادِقُونَ. الغیبه، نعمانی، ص ۲۶۴.
[۲۱]. لِيُعِن قَوِيُّكُم ضَعِيفَكُم و لِيَعطِف غَنِيُّكُم عَلَی فَقِيرِكُم و لِيَنصَحِ الرَّجُلُ أَخَاهُ كَنَصِيحَتِهِ لِنَفسِهِ، … و إذَا كُنتُم كَما أَوصَيناكُم، لَم تَعدُوا إلَی غَيرِهِ، فَمَاتَ مِنكُم مَيِّتٌ قَبل أَن يَخرُجَ قَائِمُنَا كان شَهِيدا. امالی، طوسی، ص ۲۳۲.
[۲۲]. رجال کشی، ص ۴۰۲ و راز سرنوشت، ص ۱۸۰.
[۲۳]. بحار الانوار، ج ۵۲، ص ۱۳۳.
[۲۴]. بحار الانوار، ج ۲۷، ص ۲۹۷.
[۲۵]. مَن ثَبَتَ عَلی مُوالاتِنَا فِي غَيبَةِ قَائِمِنا أَعطَاهُ اللَّهُ عَزَّ و جَلَّ أَجر أَلفِ شَهِيدٍ مِن شُهَداءِ بَدرٍ و أُحُدٍ.
[۲۶]. كافي، ج۱، ص ۲۶۴. وَ أَمَّا الْحَادِثُ فَقَذْفٌ فِي الْقُلُوبِ وَ نَقْرٌ فِي الْأَسْمَاعِ وَ هُوَ أَفْضَلُ عِلْمِنَا. کمال الدین، ج ۱، ص ۳۲۳.
[۲۷]. مَن مَاتَ مِنكُم عَلَی أَمرِنَا هَذَا كَانَ كَمَنِ اسْتُشهِدَ مَعَ رَسُولِ اللَّه. محاسن، ج ۱، ص ۱۷۲.
