آثار معنوی روزه ـ حجت الاسلام و المسلمین مهدی زمانی فرد

بسم الله الرّحمن الرّحیم

قال الله الحکیم فی محکم کتابه الکریم: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ»

ماه مبارک رمضان ماهی است که دارای فرصت‌های بسیار ارزشمندی است. تکلیف ما در ماه مبارک رمضان روزه گرفتن است و این روزه از جهات مختلف آثار و برکات گوناگونی دارد.

موضوعی که إن شاء الله در خدمت عزیزان هستیم یکی از جنبه‌های روزه است با عنوان «آثار معنوی روزه»

آثار معنوی روزه به دو بخش تقسیم می‌شود: آثار فری و آثار اجتماعی

قبل از آن‌که وارد این دو آثار بشویم فقط یک مقدمه‌ای را که علما اخلاق در رابطه با مراتب روزه مطرح فرمودند من عرض می‌کنم. چراکه در بُعد معنویت روزه توجه به این مراتب روزه بسیار مهم است.

در کتب اخلاقی فرمودند که سه قِسم روزه‌داریم:

ـ روزه عام

ـ روزه خاص

ـ روزه خاص الخاص

روزه عام همان چیزی است که روزه‌داران آن را انجام می‌دهند. امساک و اجتناب از مفطرات روزه مثل خوردن و آشامیدن و سایر اموری که در رساله‌های عملیه فقها عظام ما مطرح فرمودند. این روزه عام است که اولین مرحله از مراحل صوم است.

امام بخش دوم که روزه خاص است، عبارت است از اینکه علاوه بر آن مرحله اول، اعضاء و جوارح انسان نیز روزه باشد. چشم انسان، گوش انسان، زبان انسان، دست و پای انسان هم روزه باشد که در روایات فراوانی اهل‌بیت علیهم‌السلام به این حقیقت اشاره فرمودند که در ماه رمضان انسان باید علاوه بر امساک از خوردنی‌ها و آشامیدنی‌ها، امساک از محرمات الهیه هم داشته باشد.

در همین بخش خدمت سروران گرامی متذکر می‌شوم آن خطبه شعبانیه رسول خدا که در پایان آن حضرت مولی امیرالمؤمنین علی علیه الصلاة و السلام از رسول خدا پرسیدند افضل اعمال در ماه صیام چیست؟ رسول خدا فرمودند: «الورع عن محارم الله» پرهیز کردن از گناهان و محرمات الهیه.

این می‌شود روزه خاص

اما قسم سوم روزه خاص الخاص است. این روزه فرمودند که روزه قلب است. به این معنا که شخص روزه‌دار در طول روز از هرچه توجه به غیر خدا است امساک کند، قلب او دائماً با ذکر خدا و با یاد خدا در محضر پروردگار خداوند متعال باشد. در طول روز همه‌اش به یاد او باشد و تمام فعالیت‌هایی که انجام می‌دهد با نام و یاد خدا و با عشق به پروردگار باشد.

شاید برای بعضی مورد سوال باشد که مگر می‌تواند انسان در عین اشتغال به امور دنیایی به یاد خدا هم باشد؟

بله می‌شود! انسان با قدم استقامت و استواری در راه بندگی خدا، می‌رسد به چنین جاهایی که تمام فکر و ذکر او حتی آن زمانی که در مسائل دنیوی مشغول است ولی به یاد خدا باشد.

در سوره مبارکه نور خداوند متعال در توصیف چنین انسان‌هایی می‌گوید: «رِجَالٌ لَا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَلَا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَإِقَامِ الصَّلَاةِ وَإِيتَاءِ الزَّكَاةِ ۙ يَخَافُونَ يَوْمًا تَتَقَلَّبُ فِيهِ الْقُلُوبُ وَالْأَبْصَارُ»

مردانی هستند، مردان صالح که تجارت، خریدوفروش آن‌ها را از یاد خدا غافل نمی‌کند. درعین‌حالی که مشغول کسب‌وکار است اما قلب او به یاد پروردگار متعال است.

چگونه چنین چیزی امکان‌پذیر است؟ با اکسیر محبت. اگر انسان محب خدا شد، محب هیچ‌گاه محبوب از یاد او نمی‌رود در هر حالی که باشد. محبت است که این پیوند عمیق را ایجاد می‌کند که انسان همواره به یاد محبوب خود است. کسی که دیگری را دوست دارد در همین محبت‌های دنیوی و ظاهری، مادری که فرزندش را و فرزندی مادرش را و همچنین خواهر یا برادر وقتی آن رابطه عاطفی قوی می‌شود مدام او در نظرش مجسم است. هرکجا که می‌رود، می نشنید، صحبت می‌کند اما تمرکز قلبی او به آن محبوبش است.

انسان در این قسم سوم که یک روزه خاص الخاص است و تمام توجه او به خدا است، حالا ممکن است طلبه باشد که مشغول فعالیت طلبگی باشد، کاسب باشد و مشغول کسب‌وکار است، کارمندی باشد و در اداره خودش مشغول باشد؛ اما وقتی‌که محبت باشد، آن تصویر محبوب، خاطره او همیشه در ذهن او مجسم است و این کشش، کشش محبت است و هیچ چیزی غیر از محبت نمی‌تواند انسان را به این مرحله برساند.

بنابراین ما به‌مراتب روزه باید توجه بکنیم و بر اساس همین مراتب آثار معنوی روزه را می‌توانیم موردبررسی و گفتگو قرار بدهیم.

امام بعد از روشن شدن این مقدمه به سراغ اصل موضوع می‌رویم. آثار معنوی روزه در دو بُعد است:

ـ بُعد فردی

ـ بُعد اجتماعی

از نظر بُعد فردی، روزه حداقل چهار اثر معنوی دارد:

۱. مراقبه. ازجمله چیزهایی که در مسائل معنوی و اخلاقی خیلی بزرگان روی آن تأکید دارند مساله مراقبه است. مراقبه یعنی انسان مواظب باشد خطایی از او صادر نشود، خلاف راضی پروردگار از او پیدا نشود. شخص روزه‌دار با آن حالت روزه پیوسته مراقب است که اولاً آن روزه عام که شامل خوردنی‌ها و آشامیدنی‌ها و سایر مبطلات صورت نگیرد. ثانیاً روزه خاص او، مراقب است چشم او، زبان او و گوش او گناه نکند. این حالت مراقبه خیلی حالت مهمی است که در قرآن کریم می‌فرماید: «وَاتَّقُوا اللَّهَ الَّذِي تَسَاءَلُونَ بِهِ وَالْأَرْحَامَ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلَيْكُمْ رَقِيبًا» تقوای خدا داشته باشید چون خدا مراقب شما است. نقطه مقابل شما هم باید مراقب خدا باشید.

خداوند متعال مراقب بندگان خودش است، ناظر بر احوال آن‌ها هست که ببیند آن‌ها چه می‌کنند. ما هم در نقطه مقابل باید مراقب خدا باشیم که آنچه را که مورد رضای پروردگار متعال است رعایت کنیم.

این روزه حالت مراقبه را در انسان تقویت می‌کند. این اولین اثر آثار معنوی روزه است که بسیار بسیار مهم است.

عزیزان؛ آن چیزی که انسان را ارتقاء می‌بخشد و می‌تواند از نظر معنوی آن کمالات و درجات بالا را به دست بیاورد همین بحث مراقبه است؛ یعنی انسان سعی کند که مراقب پروردگار باشد، خلاف رضای او از انسان صادر نشود.

در روایات ما از این حالت مراقبه تعبیر به ورع می‌شود. در روایتی داریم که حضرت صادق علیه‌السلام می‌فرمایند: «لا ینفع اجتهاد لیس فیه الورع» تلاش‌های معنوی سود نمی‌دهد اگر همراه با مراقبه نباشد. مثلاً فرض بفرمایید ما نماز می‌خوانیم، حرم می‌رویم، زیارت می‌کنیم، قرآن می‌خوانیم، ماه مبارک رمضان ختم قرآن می‌کنیم. اجتهاد یعنی تلاش در مسیر معنویت.

اما اگر گناهی انجام بدهیم، آثار معنوی این اعمال را کم می‌کند؛ یعنی زمانی که مراقبه باشد اثر عمل پاک و پاکیزه می‌ماند اما اگر مراقبه نباشد از یک طرف ما کار خوب انجام می‌دهیم و از طرف دیگر به‌واسطه گناهان آن کار خوب خرج می‌شود و از بین می‌رود. به‌عنوان‌مثال فرض بفرمایید که ما ظرف بزرگ آبی داریم که در آن می‌خواهیم آب ذخیره بکنیم. ازیک‌طرف شیر باز است و داخل ظرف آب می‌شود! اما از طرف دیگر می‌بینیم که ظرف سوراخ است. به همین مقداری که از شیر آب می‌آید، از ظرف آب خالی می‌شود و لذا همیشه می‌بینیم که این ظرف خالی است و تعجب می‌کنیم که ما این همه آب در این ظرف ریختیم پس چرا آبی در آن نیست؟! چون از طرف دیگر رفته است.

مراقبه این حکم را دارد که روح انسان را نگه می‌دارد و اجازه نمی‌دهد آن کارهای خوبی که انسان انجام داده است، زحمت کشیده است، چهارده ساعت و حتی بیشتر گرسنگی و تشنگی را تحمل کرده است، این نورانیت از بین نمی‌رود و حفظ می‌شود.

اما اگر مراقبه نباشد و انسان دچار لغزش‌ها و خطاها بشود، آن برکات و آثاری که از معنویت صوم نصیب صائم و روزه‌دار باید بشود، آن برکات از طرف دیگر خارج می‌شود.

یکی از شاگردان اخلاقی به استاد اخلاق خودش یک نامه‌ای نوشت گفت: آقا؛ من خدمت شما آمده‌ام برای تربیت اخلاقی شما به من دستوراتی را فرمودید که من ذکرهایی را بگویم و عباداتی را انجام بدهم و من انجام دادم ولی اثری در خود مشاهده نمی‌کنم.

آن استاد بزرگوار در پاسخ ایشان نوشت: درست است که شما ذکر می‌گویید و دستورات من را انجام می‌دهید اما با کدام زبان شما ذکر می‌گویید؟! با زبانی که آن را آلوده به دروغ و غیبت و تهمت کرده‌اید؟! با این زبان؟! و بعد توقع دارید که آن ذکر شما اثر بدهد؟! شما زبانت را مراقبت و کنترل کن و بعد یک «لا إله إلّا الله» بگو، یک «سبحان الله» بگو. ببین چه اثری در وجود خودت می‌بینی.

بنابراین اولین اثر از آثار معنوی روزه ایجاد روحیه مراقبه است. مراقبه یعنی مواظبت، مواظبت بر اینکه انسان طبق دستورات الهی حرکت بکند و این شاه‌کلید موفقیت در مسیر معنویت است.

۲. دومین اثر از آثار معنوی روزه مساله مجاهده است. مجاهده هم یکی از مسایلی است که در زمینه معنویت برای انسان بسیار بسیار مهم است.

مجاهده همان چیزی است که رسول خدا صلّی الله علیه و آله نام آن را «جهاد اکبر» گذاشتند. بعد از آن که لشکریان اسلام از جنگی موفق و پیروز بازگشتند، رسول اکرم صلّی الله علیه و آله به استقبال آن‌ها رفتند و به آن‌ها آفرین و مرحبا گفتند و فرمود «مرحبا بقوم قضوا الجهاد الاصغر و بقی علیهم الجهاد الاکبر» آفرین بر آن گروهی که جهاد کوچک‌تر را با موفقیت به پایان رساندند و بر آن‌ها جهاد اکبر باقی مانده است. سوال کردند: یا رسول الله «ما هو الجهاد الاکبر؟» جهاد کبر چیست؟ پیامبر عظیم‌الشان فرمود: «جهادالنفس» جهاد و مقابله با خواسته و مشتهیات نفسانی؛ روزه به ما روحیه مجاهده با نفس می‌دهد تشنه می‌شویم و نفس ما مشتاق به نوشیدن آب سرد و گوارا است اما جلوی خودمان را می‌گیریم این همان مجاهده است.

روزه مجاهد پرور است در عرصه جهاد اکبر که بسیار اثر مهمی است ما در سی روز ماه مبارک رمضان تمرین مجاهده می‌کنیم. مجاهده با خواسته‌های نفسانی. حالا اگر آن مرتبه روزه خاص را بخواهیم مطرح کنیم که عالی‌تر می‌شود. کسی که علاوه بر روزه عام روزه خاص می‌گیرد دارد مجاهده می‌کند با چشم خودش با زبان خودش با گوش خودش این‌ها را نگه دارد و حفظ کند که این‌ها مانند یک حیوان چموشی هستند که اگر کنترل نشوند آن راکب خودشان را به زمین می‌زنند.

پس بنابراین دومین اثر از آثار معنوی روزه اثر مجاهده است تقویت روحیه جهاد با نفس.

و اما سومین اثر از آثار معنوی و فردی روزه اثر توبه و بازگشت به‌سوی خداست روزه روحیه انابه و توبه و بازگشت به‌سوی خدا را در انسان زنده می‌کند. چون روزه‌دار با انجام این امساک، گویا به‌سوی خدا بازمی‌گردد. اعلان اطاعت و بندگی به‌سوی پروردگار دارد و می‌گوید خدایا من مطیع تو هستم من به‌سوی تو بازمی‌گردم اوامر و دستورات تو را با جان‌ودل اطاعت می‌کنم. این حالت را در ما ایجاد می‌کند؛ و لذا یکی از اسامی ماه مبارک رمضان، شهر الانابه و شهر التوبه است. روزه است که انسان را به‌سوی خدا برمی‌گرداند. انسان به‌واسطه اشتغال به خوردن و آشامیدن و سایر مسائل از امور دنیوی هستند یک مقداری از خدا فاصله می‌گیرد اما وقتی‌که به دستور خدا گرسنگی و تشنگی را تحمل می‌کند این در واقع دارد به‌سوی خدا برگردد این حالت بازگشت به‌سوی پروردگار، انابه به‌سوی پروردگار از آثار معنوی و فردی روزه است.

و اما چهارمین اثر از آثار معنوی روزه عبارت است از برآورده شدن حاجات انسان. این هم نکته جالبی است که از آثار بسیار با برکت روزه است در احادیث داریم که رسول خدا فرمود: «إِنَّ لِكُلِّ صَائِمٍ دَعْوَةً مُسْتَجَابَةً» هر انسان روزه‌داری در پیش خدا دعای مستجابی دارد. از خدا حاجت‌هایش را بخواهد. یک روز کامل بندگی کرده و طبیعی است خدا اجر او را می‌دهد. روزه آن حالت نیاز و احتیاج از خدا را در ما زنده می‌کند. اصل عبادت هم همین است این‌که ما خودمان را محتاج بدانیم فقیر و نیازمند به حضرت حق تبارک‌وتعالی ببینیم. روزه سهم به سزایی دارد در برآورده شدن حاجات در قضاء حوائج. در مشکلات، درآیات و روایات داریم واستعینوا بالصبر و الصلوه و آن‌ها لکبیره الا علی الخاشعین کمک بگیرید از صبر و نماز؛ یعنی در مشکلاتتان از این دو کمک بگیرید و صبر تفسیر شده است به همان صوم. این عرض حاجت روحیه دعا و بندگی و احتیاج به ساحت قدس پروردگار متعال را در انسان زنده می‌کند.

یکی از بهترین آیاتی که در قرآن کریم داریم برادران عزیز مستحضر هستید که در ضمن آیات صوم مطرح شده است. در سوره مبارکه بقره آیه ۱۸۳ تا آیه ۱۸۷ آیات مربوط به احکام و دستورات روزه است در آیه ۱۸۵ که ضمن آیات صیام است، خداوند دعا را مطرح می‌کند «وَإِذَا سَأَلَكَ عِبَادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ فَلْيَسْتَجِيبُوا لِي وَلْيُؤْمِنُوا بِي لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ» علامه طباطبایی در تفسیر المیزان می‌فرماید هیچ آیه‌ای در قرآن کریم که این‌قدر در آن ضمیر متکلم تکرار شده باشد که ۱۴ بار ضمیرهای متکلم در این آیه مبارکه تکرار شده است. خدا می‌گوید با من، بنده‌های من از من پرسش می‌کنند من به آن‌ها نزدیکم خودم دعای آن‌ها را مستجاب می‌کنم، من را بخوانند از من تقاضا کنند؛ دائماً این کلمه یاء متکلم که دلالت بر قرب و نزدیکی. عطوفت و مهربانی می‌کند در این آیه تکرار شده است.

چرا این آیه در لابه‌لای آیات صوم آمده است چون روزه این حالت نیاز و بندگی و احتیاج و ارتباط عملی با خدای متعال را در انسان زنده می‌کند دعای ابوحمزه را بنگرید چقدر لطیف و زیبا سیدالساجدین سلام‌الله‌علیه در نیمه‌های شب در هنگام سحر با خدای متعال صحبت می‌کند روزه این‌طور انسان را در فضای نیاز و اظهار بندگی به خدای متعال نزدیک می‌کند. دعاهایی که در شب‌ها ماه مبارک رمضان وارد شده است دعای افتتاح و سایر ادعیه.

بنابراین چهارمین اثر از آثار معنوی و برکات معنوی روزه عرض حاجت و تقاضاها و دعاها است.

اما آثار معنوی اجتماعی روزه را عرض کنم

اولین مورد از آثار معنوی اجتماعی روزه ایجاد روحیه معنوی مواسات با برادران مؤمن است. مسئله مواسات خیلی مسئله مهمی است که یک واژه عربی است، فارسی آن می‌شود همدلی.

این‌که انسان با دیگر مؤمنان یک حالت همدلی و ارتباط عاطفی قوی پیدا بکند. در روایات داریم که امام هشتم فرمودند: یکی از آثار و حکمت‌های روزه این است که انسان به یاد فقرا بیفتد وقتی گرسنه می‌شود آن موقع احساس می‌کند که افرادی هستند که شب‌ها گرسنه می‌خوابند؛ در حاشیه شهر ما چه خبر است در این خانه‌های محقر و کوچک که چه‌بسا سقف درستی هم ندارند چه خانواده‌هایی زندگی می‌کنند لذا می‌بینیم که مؤمنان روزه‌دار واقعی انفاق‌هایشان در ماه مبارک رمضان خیلی افزایش پیدا می‌کند و این هم بسیار بسیار آثار مطلوب و ارزشمندی پیدا می‌کند.

پیامبر عظیم الشان در رابطه با همین آثار مواسات در ماه مبارک رمضان به یاران خودشان توصیه کردند هر چه می‌توانید این مواسات را داشته باشید. فرمود حتی اگر نیمی از خرما را می‌توانید به فقیری برسانید، برسانید. حتی اگر یک جرعه آبی را می‌توانید به یک تشنه‌ای برسانید، برسانید. این همان اوج روحیه مواسات و همدلی است. از برکات اجتماعی و معنوی آن جامعه‌ای که در آن مواسات و همدلی باشد آن جامعه‌ای که در آن همدلی باشد، همه به یاد هم باشیم، خوشی‌هایمان را با هم تقسیم کنیم ناراحتی‌هایمان را با هم تقسیم کنیم، چه پیوند عظیم اجتماعی بین آحاد افراد اجتماعی ایجاد می‌شود؟ آن جامعه یک جامعه محکم و مستحکم و غیرقابل نفوذ می‌شود.

و اما دومین اثر از آثار معنوی اجتماعی روزه، تقویت روحیه مقاومت است. مقاومت اجتماعی. وقتی‌که جامعه اسلامی در ماه مبارک رمضان روزه می‌گیرد، خود را مقاوم می‌کند در برابر مشکلات، در برابر گرسنگی و تشنگی و کمبودها، افراد یک چنین جامعه‌ای روحیه مقاومت پیدا می‌کنند؛ یعنی می‌توانند در برابر کمبودها ایستادگی کنند چون تمرین کرده است گرسنگی را. اگر خدایی نکرده دشمن یک وقت بر جامعه ما فشار آورد و تمام این راه‌ها را بر ما ببندد، آن‌کسانی که با روزه تمرین کرده‌اند روحیه مقاومت در آن‌ها قوی می‌شود لذا می‌بینیم در صدر اسلام در شعب ابی طالب سه سال انواع سختی‌ها و مشکلات را تحمل کردند؛ این روحیه مقاومت است. روزه انسان را مقاوم می‌کند.

یکی از علمای بزرگوار اسلام مرحوم آیت‌الله سید محمدتقی خوانساری رضوان‌الله تعالی علیه که در ایام تحصیلشان در نجف همان زمانی بود که مرحوم میرزا محمدتقی شیرازی که معروف است به میرزای دوم، فتوای جهاد بر علیه انگلیس را صادر کرد طلاب حوزه علمیه نجف به دنبال فتوای ایشان همه رفتند جبهه.

خب طبیعتاً جبهه هم گاهی اوقات پیروزی از آن لشکر اسلام است و گاهی هم دشمن پیروز می‌شود مرحوم سید محمدتقی خوانساری می‌فرماید که ما در یکی از آن نبردها اسیر دشمن شدیم. تعدادی بودیم از اسرای گوناگون و مختلف و می‌فرمودند که ما را که در زندان بردند برای اذیت و شکنجه و آزار ما غذا و خوراکی‌های ما بسیار بسیار اندک بود خیلی کم بود گاهی دو روز سه روز یک غذای بسیار مختصری ولی می‌فرمودند من چون با مسئله روزه‌های مستحبی عادت کرده بودند در زندان اصلاً به من سخت نمی‌گذشت چون در بیرون با روزه این روحیه مقاومت در برابر کمبودها در من تقویت شده بود.

بنابراین جامعه‌ای که حقیقتاً در او روزه به‌عنوان یک فرهنگ عمومی در بیاید، یک جامعه مقاوم می‌شود و روحیه استقامت در برابر کمبودها خواهد داشت.

این هم دومین اثر از آثار معنوی اجتماعی در روزه

ان شاءالله خداوند متعال به همه ما توفیق دهد تا این‌که جزء روزه‌داران واقعی باشیم، این حدیث هم از باب ختامه مثل یک حدیث قدسی است و سروران عزیزم همه شما مطلع هستید حضرت حق فرمود الصوم لی انا اجزا به روزه برای من است و من خود پاداش آن را می‌دهم ان شاءالله همه ما مشمول این حدیث قدسی باشیم.

والسلام علیکم و رحمت‌الله و برکاته