روش‌های موثر نهی از منکر در رمضان ـ حجت الاسلام و المسلمین سید محمدعلی حسینی زهان
بسم الله الرحمن الرحیم
در ماه مبارک رمضان کار مبلغان گرامی و ائمه محترم جماعات دوچندان و سخت‌تر می‌شود. به دلیل اینکه هم خود شما احساس مسئولیت بالاتری دارید و هم جامعه از شما توقعات و انتظارات ویژه دارد. ما در بحث امروز به‌صورت مختصر و فشرده در باب موضوع بسیار مهم روش امر به معروف و نهی از منکر در ماه مبارک رمضان گفتگو خواهیم کرد.
باور ما این است که شما اهل مطالعه و تحقیق ویژه در این موضوعات هستید بر همین اساس هم من پنجره‌ای را به ذهن شما باز می‌کنم و شما به دنبال این گفتگو باید به مطالعات دقیق‌تر بپردازید تا إن شاء الله این بحث کاربردی گردد و قابلیت اجرا پیدا کند.
اولاً توجه شما را به آیات و روایاتی که در باب امر به معروف و نهی از منکر در اختیار ما قرار گرفته است. آیات قرآن کریم و احادیث ما را به هشت محور دلالت می‌کند.
۱-اهمیت امر به معروف و نهی از منکر ۲-وجوب امر به معروف و نهی از منکر ۳-شرایط و خصوصیات آمرین و ناهین ۴-مراتب امر به معروف و نهی از منکر ۵-رابطه بین امر به معروف و نهی از منکر و موضوع اقامه حدود ۶-پیامد ترک امر به معروف و نهی از منکر برای فرد و خانواده و جامعه ۷-رابطه بین امر به معروف و نهی از منکر و موضوع جهاد در راه خدا ۸-امر به معروف و نهی از منکر نسبت به حکام و مسئولین
این هشت محور اساسی است که وقتی آیات و روایات امر به معروف را مطالعه می‌کنید می‌بینید این هشت باب مورد توجه قرار گرفته است. به‌ویژه از زبان مولی علی (ع) روی موضوع امر به معروف و نهی از منکر توجه خاص و تأکیدات خاص به ما رسیده است. از باب اینکه جلسه مزین شود به کلام ایشان مواردی را بیان می‌کنم تا شما قضاوت کنید که چقدر این موضوع اهمیت دارد. در بیان مولی علی (ع) است که فرمود: «فرض الله و الامر بالمعروف مصلحه للعوام و نهی عن المنکر ردا لسفها» خداوند امر به معروف و نهی از منکر را بر مؤمنین واجب کرده است و این یک مصلحتی است برای عموم مردم و این یک روشی است برای بازداشتن سفها. تعبیر به سفها یعنی انسان‌های نابخرد، آدم‌های شهوت گرا، آدم‌های لذت‌گرا و …
در بیان دیگر فرمودند «کن للمعروف آمرا و للمنکر ناهیا» نسبت به معروف آمر باش و نسبت به منکر بازدارنده و ناهی باش
در بیان دیگر فرمودند «وامروا بالمعروف و نهوا عن المنکر» امر به معروف کنید و نهی از منکر کنید.
در جای دیگر فرمودند «لا یحل لعین المومنه تری الله یعصی و تحرف حتی تغیره» جایز نیست چشمی ببیند که خداوند معصیت می‌شود و امر خدا نادیده گرفته می‌شود و آنگاه این انسان عبور کند قبل از آنکه برای تغییر آن گناه اقدامی کند.
این کلمات ما را به وجوب امر به معروف و نهی از منکر هدایت می‌کند. در کلمات حضرت علی (ع) می‌بینیم امر به معروف و نهی از منکر به‌عنوان شاخص معرفی شده است. این کلام را توجه کنید که حضرت فرمودند «اعرفوا و اوالی الامر بالامر بالمعروف و العدل و الاحسان» شاخص اولی الامر این است که امر به معروف می‌کند یعنی برای شناخت امر به معروف و نهی از منکر باید از شاخص اولی الامر ورود پیدا کنیم.
در بیان دیگر حضرت فرمودند العقل منزه عن المنکر آمر بالمعروف» عاقل کسی است که از منکر منزه است و امر به معروف و نهی از منکر می‌کند؛ یعنی شاخص عقل این است که عاقل امر به معروف و نهی از منکر می‌کند.
در بیان دیگر در روایات درباره نسبت امر به معروف و نهی از منکر با سایر اعمال احادیثی وجود دارد که انسان را متوقف می‌کند و انسان را به تأمل بازمی‌دارد حضرت فرمود «و ما اعمال البر کلها و الجهاد فی سبیل الله … الا کنفثه فی بحر لجی» تمام اعمال صالح حتی جهاد در راه خدا در برابر امر به معروف و نهی از منکر مشابه یک دم و نفس در کنار یک اقیانوس بی‌کرانه
عظمت این امر بسیار بالا است شما فضلا گرام با دقتی که دارید در باب این مساله دقت نظر و مطالعه دارید.
اما بحث اصلی من این است که ما چکار کنیم تا در حوزه امر به معروف و نهی از منکر موفق عمل کنیم من شما را به یک روشی دعوت می‌کنم که برگرفته از فضای جدید حاکم بر جامعه است. جامعه در بخش‌هایی آسیب دیده است رفتارهای بعضی از مدیران فرایندهای غلط در برخی از نهادها و سازمان‌ها افراد خاص که متأسفانه صراحتاً در برابر دوربین به مردم آمار غلط دادند و به تعبیری آنچه را که نباید گفتند یعنی قولشان با عملشان یکی نبود و این رفتارها به باورهای جامعه و افرادی که در معرض خطر بودند آسیب زد. الآن چگونه عمل کنیم که امر به معروف و نهی از منکر مؤثرتر باشد. من گام‌های اجرایی آن را عرض می‌کنم شما در این گام‌ها تأمل کنید ببینید چگونه می‌شود این گام‌های اجرایی را در محله خودتان اجرا کنید.
گام اول: همیشه برای امر به معروف و نهی از منکر کار تیمی را انتخاب کنید. کار تیمی یعنی خرد جمعی، هم‌افزایی، استفاده کردن از توان انسان‌ها در کنار یکدیگر، بهره‌مندی از لطف الهی چون یدالله مع الحماعه لذا در قرآن و روایات ما را دعوت کردند به کار گروهی و تیم. امروز هم در دنیای مدیریت و مدیریت فرهنگی تأکید ویژه‌ای روی کار تیمی وجود دارد. آثار فاخر در دنیای هنر محصول کار تیمی است. مثل فیلم سینمایی فاخر مثل موقعیت مهدی که امروز اکران می‌شود محصول یک کار تیمی است؛ یعنی افراد مختلف با خلاقیت‌های متفاوت با افکار و اندیشه‌های متفاوت با استعدادها و قابلیت‌های متفاوت و متنوع در کنار هم قرار می‌گیرند و یک فیلم فاخر مثل موقعیت مهدی را می‌سازند که توجه رهبری را به خوش جلب می‌کند. کار تیمی گام اول در انجام امر به معروف و نهی از منکر در هر زمان و هر مکانی است. پس مبلغین و ائمه محترم جماعات در اولین گام باید نیروهای امر به معروف و نهی از منکر در محیط شناسایی نموده و یک گروه تشکیل دهند. چون جامعه آسیب دیده است و نسبت به بعضی از اصطلاحات و کلمات حساسیت پیدا کرده است پیشنهاد ما این است که از عناوین جدید استفاده کنید مثلاً بجای اینکه از عنوانی که از دهه ۶۰ تا الآن در جامعه گفته شده است و بعضی از افراد جامعه نسبت به این عناوین الآن حساسیت منفی پیدا کرده‌اند، از عناوین به روز و هنری جذاب، عناوینی که مخاطب نتواند در گام اول تشخیص دهد و نتواند حذف کند. مثالی از دنیای دارو برای شما نقل کنم؛ می‌دانید همه داروها شیرین و خوش‌طعم نیستند بسیاری از داروها ترکیبات دارند که بسیار تلخ است ولی کدام دارو را که برای کودکان درست شده است می‌شناسید که تلخ باشد؟ تلخ‌ترین داروها را در کپسول‌هایی که یا بی‌طعم هستند یا طعم شیرین و جذابی دارند ارائه می‌دهند و همان دارویی که اگر با طعم اصلی روی زبان قرار بگیرد کودک بلافاصله آن را از دهان بیرون می‌اندازد.
در دنیای امروز در بسته‌بندی و فراوری محصولات می‌بینید همان محصولاتی که قدیم به‌صورت مشتی و فله‌ای فروخته می‌شد امروز با فراوری خاصی در یک بسته‌بندی شکیل و طلایی‌رنگ با یک نقش زیبا در روی بسته و باقیمت مناسب به مشتری می‌فروشد و خریدار هم با میل و رغبت از آن استفاده می‌کند
ما هم در دنیای معرفت باید همین کار را انجام دهیم مثلاً شما اسم گروه امر به معروف و نهی از منکر خود را به اسم گروه شکوفه‌های بهاری نام‌گذاری کنید. هدف اصلی این گروه امر به معروف و نهی از منکر است اما با عنوان شکوفه‌های بهاری. فرض کنید شما در باب فضیلت ماه مبارک رمضان بروشوری را طراحی کردید فردی که این بروشور را در دست گرفت می‌بیند گروه فرهنگی شکوفه‌های بهاری این بروشور را طراحی کرده است، همان ابتدا این بروشور را کنار نمی‌گذارد بلکه حساس و کنجکاو می‌شود.
برای اینکه گروه شما بتواند نقش‌آفرینی کند از مشاورهای تبلیغاتی استفاده کنید بعضی از مناطق و محله‌های شما اصلاً شخصیت‌هایی هستند، مغازه‌هایی هستند، فروشگاه‌ها و دفاتری هستند که کارشان تبلیغات است شما آن‌ها را در گروه خود جذب نمایید یا اگر در گروه شما عضو نیستند به‌عنوان مشاور گروه از ایشان استفاده کنید چون آن‌ها دید تبلیغاتی دارند و دقیقاً می‌دانند یک بسته محتوایی را چگونه و با چه کیفیتی ارائه کنند که مخاطب نسبت به آن بسته علاقه نشان بدهند.
پس باید کار تیمی انجام شود و گروهی تشکیل شود و افراد این گروه ویژگی‌هایی داشته باشند، جوان، خلاق، نویسنده، هنرمند، تجربه ارتباطات با مردم داشته باشند. (شاید باید از این مرحله عبور کرد که چند تا پیرمرد و انسانی که هیچ تجربه‌ای در امر کار فرهنگی و ارتباط با مردم را ندارد و فقط در جلسات مذهبی شرکت کرده است گروه تشکیل دهند به نام گروه امر به معروف و نهی از منکر، این اثر کمتری دارد. برعکس باید رفت سراغ انسان‌های خلاق که بتوانند تشخیص دهند که نسل امروز و جامعه امروز به چه نحوی قانع می‌شود، نگاهش به چه چیزی توجه می‌کند)
گام دوم: باید فضاسازی محیطی انجام شود. یکی از عناصر بسیار مؤثر در دریافت پیام، محیط است. محیط سالم و محیطی که گوشه گوشه آن پیام‌های ارزشی، هنری و جذاب وجود دارد برای دریافت حرف‌های مرتبط با معروف و منکر آماده است. پیشنهاد بنده این است که هر کدام از مبلغان در محیطی که کار می‌کنند نقاطی که قابلیت زیباسازی دارد، نقاطی که قابلیت انتقال پیام دارد را انتخاب کند و بعد با همین گروهی که تأسیس می‌کنند مراجعه کنند به نهادهایی که امکانات دارند، در این زمینه وظیفه دارند مانند معاونت‌های فرهنگی شهرداری‌ها مثل خیرین دلسوز و… کمک بگیرند و آن مناطق را فرصتی برای انتقال پیام قرار دهند.
پس فضاسازی محیطی یکی از اقداماتی است برای امر به معروف و نهی از منکر
گام سوم: معرفت افزایی و کاشتن بذر محبت نسبت به خوبی‌ها، اگر فردی معرفت نداشته باشد نباید از او انتظار داشت که یک عمل خوب را به شایستگی انجام دهد و یا یک کار زشت را انجام ندهد. مثل کودکی که نمی‌داند چیزی را که بر زمین افتاده آلوده است آن را در هان می‌گذارد ولی بزرگ‌تر ورود می‌کند بلافاصله دست و دهان کودک را شستشو می‌دهد. چرا کودک ملاحظه نکرد؟ چون نمی‌داند، معرفت ندارد.
بخشی از کار را باید روی معرفت افزایی قرار داد. در مسیر معرفت افزایی باید محبت افشاند چون ما نمی‌توانیم رویکرد صرفاً تعبدی را در جامعه اعمال کنیم، ما نمی‌توانیم بگوییم این امر واجب است و تو باید انجام دهی و این امر حرام است و تو نباید انجام دهی این در صورتی مورد پذیرش قرار می‌گیرد که فرد معرفت پیدا کرده باید و بداند خدا کیست و چه صفاتی دارد آنگاه ما به او بگوییم این سخن خداست و او هم بپذیرد؛ بنابراین ما تأکید داریم که مبلغین تمرکز خود را بر معرفت افزایی و نشاندن و فشاندن بذر محبت الهی و اولیای الهی در دل مخاطبین قرار دهد. حتی در قلب کسانی که به حسب ظاهر لجوج و معاند هستند.
البته این کاری است که در طول سال باید این گروه شکوفه‌های بهاری تلاش کند برای محبت افزایی و الا در یک ماه مبارک رمضان این موضوع ثمر نخواهد داد.
نشاندن بذر محبت شیوه‌های مختلفی دارد که خلاقیت تیم و گروه را می‌طلبد. وقتی‌که اهالی آن منطقه، مغازه‌دارها و … ببینند این گروه در موقعیت‌های مختلف کارهای مؤثر جذاب در خدمت به انسان‌های آن منطقه انجام دادند محبت آن گروه به دل می‌نشیند و آنگاه ماه رمضان می‌رسد و این گروه در حوزه رمضان دستوراتی می‌دهد و مردم می‌پذیرند چون محبت این گروه در دل‌ها نشسته است.
گام چهارم: استدلال اقناع‌کننده، امروز بچه‌های دهه ۹۰ دنبال استدلال هستند و نمی‌توان بدون استدلال امرونهی کرد. باید آن تیم خلاق که در بین آن‌ها آدم‌های خلاق و متفکر وجود دارند دلایل و استدلال‌های اقناع‌کننده بسازند تا وقتی مخاطب از شما دلیل می‌خواهد شما بتوانید استدلال قانع‌کننده بیان کنید.
الآن کسی در پارک سگ گردانی می‌کند، پلیس او را دستگیر می‌کند و در مرکز نگهداری متخلفین از شما می‌خواهد ۵ دقیقه با او صحبت کنید وقتی شما وارد اتاق شدید آن فرد عصبانی است. شما شروع می‌کنید به صحبت کردن، باید به او چه بگویید؟ چه استدلالی دارید که او را قانع کنید تا دست از این کار بردارد؟
او می‌گوید به چه دلیلی شما می‌گویید من نباید سگم را بیرون بگردانم من که مزاحم دیگران نبودم، مگر شما نمی‌گویید اسلام به انسان آزادی می‌دهد این چه اسلامی است که شما من را دستگیر کردید؟
اگر شما بگویید طبق قانون سگ گردانی جرم است و شما مرتکب جرم شدی و باید تنبیه شوید.
اینکه استدلال نشد. این شخص با این سخن اقناع نمی‌شود.
پس شما باید برای هر موضوعی که می‌خواهید در محله جا براندازید باید استدلال تولید کنید یا استدلال‌های تولیدشده را بازتولید کنید. چون بعضی از استدلال‌های گذشتگان قابل رد است، بعضی‌ها ضعیف است، بعضی‌ها نیاز به بروز رسانی آماری دارد لذا باید بازتولید شود.
جوانی که در یک گوشه خیابان مشغول سیگار کشیدن است اگر شما او را با زبان تند از این کار نهی کنید شاید سیگار را خاموش کند اما قانع نشده است چون او از روی عادت این کار را انجام می‌دهد حتی شاید در خلوت خود گاهی اوقات حس بدی دارد که چرا نمی‌تواند از این ماده اعتیادآور دست بردارد؛ اما وقتی شما به او دستور می‌دهید او از شما انتظار دارد برایش استدلال هم بیاورید. اینجاست که هنر گروه خلاق شماست مه بتواند بسته‌هایی در غالب بروشور یا سی دی و… را تولید کند که او را با مباحث علمی در باب مضرات استفاده از سیگار آشنا کند و بعد راهکارهای دور شدن و رهایی از دام اعتیاد به سیگار را بیان کند.
در سیره اجتماعی اهل‌بیت یک اصل وجود دارد و آن رفق و مدارا است (می‌توانید به ماده رفق و مدارا در احادیث مراجعه کنید) بسیار بسیار بر این مطلب تأکید شده است. ما نمی‌توانیم ۴۰ سال بعد انقلاب کاری کنیم که تمام کشور در مسیر معروفی که اسلام خواسته حرکت کند و از تمام منکرها دوری کند. خود پیامبر اکرم هم‌چنین انتظاری از امت نداشته است. او بذر محبت کاشته و معرفت افزایی کرده تا جامعه در مسیر هدایت حرکت کند.
شما هم در مناطق خود باید این‌گونه عمل کنید و با مردم با لبخند و محبت برخورد کن و لازم نیست فوری نتیجه بگیریم بلکه باید سرمایه‌گذاری کنیم با رفق و مدارا عمل کنیم تا در درازمدت نتیجه حاصل شود.
گام پنجم: تبادل گروه؛ یعنی بچه‌هایی که در یک محله هستند مسائل محله را بهتر می‌شناسند، آن‌ها به شما در شناخت مسئله و پیدا کردن راه‌حل برای استدلال، برای مقابله، برای معرفت افزایی، برای ایجاد محبت به شما کمک کنند؛ اما در موقعیت مواجه با افراد متجاهر در صورت امکان تبادل گروه کنید مثلاً محله‌ای که در منطقه مرکزی شهر است تیم خود را بفرستد چند محله پایین‌تر و آن محله پایین‌تر تیم خود را بفرستد در محله و منطقه مرکزی شهر. بر اساس متد و روشی که شما تعریف کردید عمل کنند؛ و بعد هم در این محله و منطقه رؤیت نشوند. چون بچه‌های خود آن محله ممکن است ملاحظاتی داشته باشند و یا معذوریت‌هایی باشد که بچه‌های خود محله نتوانند در این عرصه ورود پیدا کنند. لذا یکی از پیشنهادی‌های اجرایی این است که تبادل گروه داشته باشید.
آخرین سخن اینکه: ساده‌ترین راه برای نهی از منکر زور گفتن است. الحمدالله به برکت خون شهدا حاکمیت در دست شماست بنابراین اگر بخواهید می‌توانید دستورات شریعت را با فشار قانون به کرسی بنشانید ولی تأکید ما این است که این باید رد آخرین مرحله باشد یعنی حتی آدم متجاهر را هم با محبت و زبان خوش متقاعد کنید. تجربه نشان داده است که معتادان متجاهر که در گوشه گوشه شهر افتاده‌اند را جمع می‌کنند، همین معتاد را برخی از افراد دلسوز با زبان محبت ولی با رفق و مدارا کمک می‌کنند. الآن در زندان چناران مبلغین دینی رفتند ۳۰۰۰ معتاد متجاهر را ترک دادند. این نشان می‌دهد که می‌توان بر متجاهران منطقه با زبان محبت و رفق و مدارا اثرگذار بود.
البته اگر گروهی هستند که به شرارت می‌پردازند و با زبان محبت درست نشدند می‌توانید از نیروی انتظامی کمک بگیرید.
امیدواریم إن شاء الله در مسجد و منطقه خودتان گروه خوب و نمونه‌ای را تشکیل دهید و نتایج گروه خود را هم به اشتراک بگذارید.
والسلام علیکم و رحمت‌الله و برکاته
