رمضان در آیات و روایات ـ حجت الاسلام و المسلمین غلامرضا باقری‌کیا

بسم الله الرّحمن الرّحیم

خدارا شاکریم که إن شاء الله توفیق درک یک ماه مبارک رمضان دیگری را و همچنین توفیق درک یک لیالی قدر دیگری را إن شاء الله امسال داشته باشیم. و خدا را شاکریم که این فرصت مهیا شد که در ماه مبارک رمضان پیرامون آیات و روایاتی که در ارتباط خودِ ماه رمضان و در ارتباط با روزه گرفتن در ماه مبارک رمضان است ذن شاء الله مطالبی را خدمت شمات عرض کنیم.

در مورد مساله خودِ ماه رمضان توجه دارید که ما در اسلام چهار نوع سال داریم:

۱. سال شمسی تکوینی که این سال بر اساس گردش زمین به دور خورشید تنظیم شده است و خداوند متعال مساله مدیریت عالم طبیعت را به عنوان چهار فصل بهار، تابستان، پاییز و زمستان خداوند بر اساس این سال تنظیم کرده است.

۲. سال قمری تکلیفی که این سال بر اساس گردش ماه به دور زمین تنظیم شده است و اول آن ماه محرم و آخر آن ماه ذی حجه است. در اسلام تکالیف ما بر اساس این سال است و لذا گفته شده است معیار سنّ بلوغ برای دختر خانم ها و آقا پسرها ۹ سال و ۱۵ سال قمری است. ملاحظه می فرمایید که تکلیف حج در ماه قمری است و گفته می شود ماه ذی حجه، مساله روزه گرفتن که یکی از تکالیف در اسلام است در سال قمری است و ماه مبارک رمضان گفته می شود.

اشاره دارد به این سال تکلیفی قمری سوره مبارکه توبه آیه ۳۶ «إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللَّهِ اثْنَا عَشَرَ شَهْرًا فِي كِتَابِ اللَّهِ» مضمون آیه اینچنین است که عدد ماه ها در نزد خداوند متعال دوازده ماه هست «فی کتاب الله» در کتاب خدا دوازده ماه است.

این دوازده ماه از چه زمانی تنظیم شده است؟ «يَوْمَ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ» از آن روزی که خداوند خلقت آسمانها و زمین را به وقوع رساند و آسمان ها و زمین را خلق کرد این سال قمری وجود داشته است.

ممکن است در ذهن شما این سوال مطرح بشود که امکان دارد این سال دیگری باشد ولی در خودِ آیه می فرماید: «مِنْهَا أَرْبَعَةٌ حُرُمٌ» چهار ماهِ این سال ماه های حرام است که این اشاره به این است که سال قمری است.

دقت بفرمایید؛ پس بنابراین خودِ سال قمری و عنوان دوازده ماه قمری در قرآن به عنوان یک مساله کلّی ذکر شده است. از میان ماه های قمری محرم، صفر، ربیع الاول، ربیع الثانی تا ذی حجه خداوند هیچ ماهی را در قرآن با اسم یاد نکرده است مگر فقط ماه مبارک رمضان را، که در سوره مبارکه بقره آیه ۱۸۵ می فرماید: «شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَىٰ وَالْفُرْقَانِ»

و این بیانگر عظمت ماه مبارک رمضان است که فقط این ماه تخصیص به ذکر داده شده است.

۳. سومین سالی که داریم سال قمری تقدیری است. این هم یک سالی است که در روایات داریم «مِن سنةٍ إلی قابلها» این سال، سالی است که آغاز آن ۲۳ ماه مبارک هر سالی است و انتهای آن ۲۲ ماه مبارک سال بعد است و این سال مربوط است به تنظیم و تعیین مقدرات انسان ها، سرنوست های انسان ها که در لیلة القدر مقدرات سالانه ما در شب قدر ریز می شود و لذا فردای آن روز اول سال قمری تقدیری است.

۴. سال چهارم همان سال خمسی است. و این سال خمسی در ارتباط خود اشخاص است که اولین منفعت و بهره ای را که شخص به عنوان تجارتی به دست می آورد می شود روز اول سال خمسی او که بعضی از فقثها می فرمایند که اولین مرحله ای که وارد بازار تجارت می شود.

پس ما چهار رقم سال داریم: سال شمسی تکوینی که نظام عالم بر اساس آن تنظیم شده است، سال قمری تکلیفی که ماه مبارک رمضان مربوط به این سال می شود و سال قمری تقدیر که لیلة القدر و مقدرات مربوط به این سال می شود و سال خمسی.

در مورد مساله خودِ کلمه مبارکه «رمضان» که یک واژه قرآنی است در تفسیر نوالثقلین علامه حویزی از کتاب کافی مرحوم محدث کلینی (اعلی الله مقامهما) روایتی است منسوب به امام صادق علیه السلام است که حضرت از پدران بزرگوارشان تا می رسد به قال امیرالمومنین علی علیه السلام «لا تقولوا: رمضان و لکن قولوا شهر رمضان» (به عنوان یک جنبه تذکر اخلاقی است) می فرمایند که در مورد مساله ماه رمضان، نگویید رمضان بلکه بگویید ماه رمضان. این کلمه شهر و ماه را بیاورید «فإنّكم لا تدرون ما رمضان» شما چه می دانید که رمضان چیست؟

در روایت دیگری که در همین تفسیر نوالثقلین علامه حویزی است و اصل آن هم در کافی است. آقای هشام ابن سالم از آقای سعد از امام باقر علیه السلام نقل می کند که آقای سعد می گوید ما هشت نفر بودیم در محضر امام باقر علیه السلام «فذکرنا رمضان» صحبت به میان آمد و ما کلمه رمضان بر زبانمان جاری شد. امام فرمودند: «لا تقولوا هذا رمضان وَ لاَ ذَهَبَ رَمَضَانُ وَ لاَ جَاءَ رَمَضَانُ» نگویید که این رمضان است، نگویید رمضان رفت، رمضان آمد.

این تأیید حدیث قبلی است ولی حضرت آن جهتش را بیان کردند. فرمودند «فَإِنَّ رَمَضَانَ اِسْمٌ مِنْ أَسْمَاءِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ» رمضان از اسامی خداوند عزّ و جلّ است.

اگر اسم خدا هست پس معنی نمی دهد که بگوییم رمضان آمد، رمضان رفت، رمضان هست. بگویید ماه رمضان رفت، ماه رمضان آمد.

این یک نکته اخلاقی بود که مشخص شد خودِ رمضان از اسامی خدا است. یعنی همانطور که ما می گوییم یا الله و یا رحمان و یا رحیم، می توانیم بگوییم یا الله یا رمضان.

و این نکته اخلاقی آنقدر مهم است که در مستدرک سفینة البحار مرحوم علامه نمازی شاهرودی، ایشان می فرمایند ما یک بخشی از روایات را داریم که این روایات نهی کرده است و برای آن کفاره تعیین کرده است.

« و من قال رمضان فلیتصدق و لیصم کفارة له»یعنی اینقدر این نکته اخلاقی مهم است. این اشاره به این دارد که کراهت دارد بگوییم رمضان.

در کتاب شریف مستدرک سفینة البحار علامه نمازی شاهرودی در جلد ۴ ایشان از کتاب لب اللباب نقل می کنند «عَنِ اَلنَّبِيِّ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ أَنَّهُ قَالَ: أَ تَدْرُونَ لِمَ سُمِّيَ شَعْبَانُ شَعْبَانَ» در تأیید و تأکید بر اینکه عنوان رمضان از اسامی خدا است و خودِ رمضان که اسامی خدا است چه مفهومی دارد، حدیث دیگری است در مستدرک سفینة البحار که منسوب است به آقا رسول خدا صلّی الله علیه و آله که فرمودند آیا می دانی چرا به شعبان شعبان گفته شده است؟ « لِأَنَّهُ يَتَشَعَّبُ مِنْهُ خَيْرٌ كَثِيرٌ لِرَمَضَانَ » از انشعاب می آید، چون برکات زیادی (به تعبیر بنده) از ماه شعبان منشعب می شود، سرازیر می شود به ماه مبارک رمضان.

پس وجه تسمیه شعبان انشعاب خیر به سمت ماه رمضان است که به تعبیر ما یعنی ماه شعبان سالن ورودی به ماه رمضان است. به تعبیر قدیمی ها دالان ورودی به ماه رمضان است.

در همین حدیث حضرت دارند «وَ إِنَّمَا سُمِّيَ رَمَضَانُ رَمَضَانَ لِأَنَّهُ تُرْمَضُ فِيهِ اَلذُّنُوبُ» رمضان از رَمَضَ یَرمُضُ می آید به معنی احتراق، سوزانده شدن است. چون در این ماه گناهان می سوزد و اسم خدا هم که رمضان است یعنی سوزاننده گناهان، لذا گفته می شود ماه رمضان، شهر رمضان. یعنی ماهی که ماه خدایی است که سوزاننده گناهان است و ماهی که در این ماه گناهان سوزاننده می شود «إِنَّمَا سُمِّيَ رَمَضَانُ رَمَضَانَ لِأَنَّهُ تُرْمَضُ فِيهِ اَلذُّنُوبُ أَيْ تُحْرَقُ»

در اهمیت ماه مبارک رمضان توجه دارید که در عیون اخبارالرضا علیه السلام مرحوم شیخ صدوق روایتی را ذکر کردند که سند می رسد به آقا علی ابن موسی الرضا صلوات الله علیه از پدران بزرگوارشان تا آقا امیرالمومنین که همان خطبه شعبانیه است که مرحوم محدث قمی هم در مفاتیح مبسوط آن را آوردند، این در عیون اخبارالرضا است که حضرت می فرمایند« إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله خَطَبَنَا ذَاتَ یَوْمٍ » یک روزی پیغمبر اکرم صلّی الله علیه و آله سخنرانی فرمودند و ما را مورد خطاب قرار دادند و در مورد ماه مبارک رمضان حضرت خیلی در آنجا مبسوط صحبت کردند که فرمودند « أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّهُ قَدْ أَقْبَلَ إِلَیْکُمْ شَهْرُ اللَّهِ » ای مردم ماه خدا به شما روی آورده است « بِالْبَرَکَةِ وَ الرَّحْمَةِ وَ الْمَغْفِرَةِ» این ماه همراه با برکت، رحمت و مغفرت به شما روی آورده است « شَهْرٌ هُوَ عِنْدَ اللَّهِ أَفْضَلُ الشُّهُورِ » این ماهی است که در نزد خدا با فضیلت ترین ماه های دوران سال است. یعنی از ماه رجب، از ماه شعبان، از ماه ذی حجه هم بالاتر است «وَ أَیَّامُهُ أَفْضَلُ الْأَیَّامِ» روزهای این ماه با فضیلت ترین روزهای دوران سال است « وَ لَیَالِیهِ أَفْضَلُ اللَّیَالِی » شب های این ماه با فضیلت ترین شب های دوران سال است «وَ سَاعَاتُهُ أَفْضَلُ السَّاعَات» ساعت های این ماه (که گویا نظر باشد به جنبه های لحظاتش) یعنی لحظه لحظه های این ماه با فضیلت ترین ساعت و لحظه ها است.

همانطور که مستحضر هستید، حضرت بیاناتی را فرمودند که من تبرکاً خدمت شما عرض می کنم «هُوَ شَهْرٌ دُعِیتُمْ فِیهِ إِلَی ضِیَافَةِ اللَّهِ» این ماهی است که در این ماه به مهمانی خدا دعوت شده اید «هُوَ شَهْرٌ دُعِیتُمْ فِیهِ إِلَی ضِیَافَةِ اللَّهِ» شما در این ماه اهل تکریم خدا هستید (مورد تکریم و احترام خدا هستید) «أَنْفَاسُکُمْ فِیهِ تَسْبِیحٌ» نفس هایی که در این ماه می کشید حکم سبحان الله دارد «وَ نَوْمُکمْ فِیهِ عِبادة» خواب شما در این ماه عبادت محسوب می شود «وَ عَمَلُکُم فیه مَقبول» اعمال شما مهر قبولی خورده است «وَ دُعاکُم فیه مُستَجاب» دعاهای شما مستجاب است. حضرت همینگونه فرمودند تا اینکه در همین خطبه در فضیلت این ماه می فرمایند «مَنْ أَدَّی فِیهِ فَرْضاً کَانَ لَهُ ثَوَابُ مَنْ أَدَّی سَبْعِینَ فَرِیضَةً فِیمَا سِوَاهُ مِنَ الشُّهُورِ» یک عمل واجب، یک نماز واجب در ماه مبارک رمضان خواندن معادل هفتاد نماز و عمل واجب در سایر ماه ها است.

بعد فرمودند «وَ مَنْ أَکْثَرَ فِیهِ مِنَ الصَّلَاةِ عَلَیَّ» هر کسی که زیاد بر من پیغمبر در این ماه صلوات بفرستد «ثَقَّلَ اللَّهُ مِیزَانَهُ یَوْمَ تَخِفُّ الْمَوَازِینُ» خدا میزان عملش را در روز قیامت که میزان های عمل سبک است سنگین می کند «وَ مَنْ تَلَا فِیهِ آیَةً مِنَ الْقُرْآنِ کَانَ لَهُ مِثْلُ أَجْرِ مَنْ خَتَمَ الْقُرْآنَ فِی غَیْرِهِ مِنَ الشُّهُور» هر کسی که در این ماه یک آیه از قرآن تلاوت کند مثل ختم تمام قرآن در سایر ماه ها است.

برای توجه به عظمت و فضیلت ماه مبارک رمضان مناسب است که برویم در صحیفه سجادیه که منسوب به امام سجاد علیه السلام است، در دعای وداع ماه مبارک رمضان دعای ۴۵ که حضرت در این ماه با یک ادبیات خاصی از ماه مبارک رمضان تجلیل می کنند و بیست نوبت به ماه مبارک رمضان امام سجاد علیه السلام سلام می دهند. من فرازهایی را به عنوان تبرک و تیمن خدمت شما عرض می کنم.

«وَ قَدْ أَقَامَ فِینَا هَذَا الشَّهْرُ مُقَامَ حَمْدٍ، وَ صَحِبَنَا صُحْبَةَ مَبْرُورٍ، وَ أَرْبَحَنَا أَفْضَلَ أَرْبَاحِ الْعَالَمِینَ» (مضمونش این است که) این ماه با یک حالت حمد و ستایشی در بین ما بود و همراه ما بود، با فضیلت ترین ربح و سود جهانیان را به ما داد «ثُمَّ قَدْ فَارَقَنَا عِنْدَ تَمَامِ وَقْتِهِ، وَ انْقِطَاعِ مُدَّتِهِ، وَ وَفَاءِ عَدَدِهِ» از ما جدا شد آن زمانی که وقتش تمام شد.

این در فراز ۲۲ از دعای ۴۵ صحیفه بود. و در فراز ۲۳ حضرت می فرمایند «فَنَحْنُ مُوَدِّعُوهُ وِدَاعَ مَنْ عَزَّ فِرَاقُهُ عَلَینَا» ما با این ماه وداع و خداحافظی می کنیم، خداحافظی با کسی که خیلی برای ما سخت است جدایی او بر ما «وَ غَمَّنَا وَ أَوْحَشَنَا انْصِرَافُهُ عَنَّا» روی گرداندن از این ما باعث غمگین شدن و غصه دار شدن ما است، ما را به وحشت می اندازد. در همین فراز می فرمایند «فَنَحْنُ قَائِلُونَ» ما می گوییم «السَّلَامُ عَلَیک یا شَهْرَ اللَّهِ الْأَکبَرَ، وَ یا عِیدَ أَوْلِیائِهِ» سلام بر تو ای ماه خدا (ببینید؛ امام سجاد علیه السلام به این ماه سلام می دهند) یعنی حضرت به زمان سلام دادند، به زمان مقدس سلام دادند.

در فراز ۲۴ حضرت می فرمایند «السَّلَامُ عَلَیک یا أَکرَمَ مَصْحُوبٍ مِنَ الْأَوْقَاتِ، وَ یا خَیرَ شَهْرٍ فِی الْأَیامِ وَ السَّاعَاتِ»

در فراز ۲۸ می فرمایند «السَّلَامُ عَلَیک مِنْ مُجَاوِرٍ رَقَّتْ فِیهِ الْقُلُوبُ، وَ قَلَّتْ فِیهِ الذُّنُوبُ» سلام بر تو از یک همسایه ای (یعنی ما مکلفین همسایگان تو بودیم ای ماه مبارک رمضان) که به برکت تو دلها ما رقیق شد، رقّت قلب پیدا کردیم و گناهان در تو کم شد. حضرت تعبیر به مجاور می کنند که ماه رمضان مجاور و همسایه ما هست، همسایه ای که دلهایمان از قساوت بیرون می آید و از گناهانمان کم می شود، افت می کند.

در فراز ۲۹ می فرمایند «السَّلَامُ عَلَیک مِنْ نَاصِرٍ أَعَانَ عَلَى الشَّیطَانِ» سلام بر تو ای یاور، ای ناصر. که ما را کمک کردی که بر شیطان پیروز شویم «وَ صَاحِبٍ سَهَّلَ سُبُلَ الْإِحْسَانِ» سلام بر تو ای همراهی که راه های احسان و نیکی را بر ما آسان کردی، به برکت تو که همراه ما بودی راه احسان و نیکی آسان و هموار بود.

در فراز ۳۰ می فرمایند «السَّلَامُ عَلَیک مَا أَکثَرَ عُتَقَاءَ اللَّهِ فِیک» سلام بر تو که چقدر در این ماه از آتش جهنم آزاد می شوند. سلام بر تو که چقدر رستگار و سعادتمند می شوند آنهایی که حرمت تو را رعایت کنند.

همه اینها سند عظمت این ماه است.

در فراز ۳۱ حضرت می فرمایند «السَّلَامُ عَلَیک مَا کانَ أَمْحَاک لِلذُّنُوبِ، وَ أَسْتَرَک لِأَنْوَاعِ الْعُیوبِ»

در فراز ۳۸ می فرمایند «السَّلَامُ عَلَیک مِنْ مَطْلُوبٍ قَبْلَ وَقْتِهِ، وَ مَحْزُونٍ عَلَیهِ قَبْلَ فَوْتِهِ» سلام برتو که قبل از آنکه بیایی ما طالب تو بودی، تو مطلوب ما بودی. بعد از آنکه رفتی مایه حزن ما شدی. الی آخر که حضرت بیاناتی را دارند که من حیفم می آید که این بیانات بلند را نخوانم. مثلاً در فراز ۳۹ می فرمایند «السَّلَامُ عَلَیک کمْ مِنْ سُوءٍ صُرِفَ بِک عَنَّا» سلام بر تو که به برکت تو چه بدی هایی از ما رویگردان شد «وَ کمْ مِنْ خَیرٍ أُفِیضَ بِک عَلَینَا» چه خیراتی که به برکت تو به ما فیض داده شد.

در فراز ۴۰ می فرمایند «السَّلَامُ عَلَیک وَ عَلَى لَیلَةِ الْقَدْرِ الَّتِی هِی خَیرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ»

در روایتی هست که اصل این روایت در کتاب ثواب الأعمال است، آنجا نسب داده شده است به امام باقر علیه السلام که راجع به جمعه های ماه مبارک نیز فضلیت دارد «إنّ لجُمَع شهر رمضان لفضلاً علی جُمَع سائر الشهور» برای جمعه های ماه مبارک رمضان فضیلتی است بر جمعه های سایر ماه ها. یعنی جمعه های ماه مبارک هم بر جمعه های دیگر فضیلت دارد.

مستحضر هستید که روز جمعه ای که خودش سیّد الأیام هفته است، دارای مراتب و درجات است که افضل آن جمعه ماه مبارک رمضان است. آن هم چه فضیلتی «کفضل رسول الله (صلّی الله علیه و آله) علی سائر الرسل» آن مقام و فضیلتی را که پیغمبر اکرم صلّی الله علیه و آله بر سایر پیغمبران مرسل دارند، جمعه های ماه مبارک رمضان بر سایر جمعه ها دارد.

اینها را من خدمت شما عرض کردم به عنوان عظمت ماه مبارک رمضان.

و اما در مورد روزه گرفتن در ماه مبارک رمضان، در بحث صوم. در این رابطه ما چند مطلب را باید توجه کنیم:

۱. خودِ معنای صوم

۲. وجوب صوم در ماه مبارک رمضان

۳. آیات مبارکاتی که در قرآن راجع به صیام داریم

۴. حکمت های صوم

۵. شرایط چهارگانه صوم

اصل خودِ صوم در لغت به معنای امساک است، مطلق امساک است از أکل، از شرب، از تکلم و سخن و اینکه هر امساکی را صوم می گویند. صامَ یَصومُ صیاماً به معنی امساک است اما در اصطلاح شرع مقدس عنوان صوم منظور صوم و امساک از أکل و شرب است. و لذا مرحوم علامه مصطفوی در کتاب التحقیق در جلد ۶ صفحه ۳۷۱ می فرمایند «إنّ الأصل الواحد فی الماده هو مطلق الإمساک عن أیّ شیءٍ أکلٍ، شُربٍ، کلامٍ، عملٍ خاصٍ، حرکةٍ خاصةٍ …. و هذا هو الأصل الصحیح » منظور از ماده یعنی ماده صوم، ریشه صوم همین امسام است «و هو المراد عند الإطلاق إلّا أن تدلّ قرینةٌ علی إرادة أمساکٍ خاص و هو صومٌ مصطلحٌ شرعی» که امساک از اکل و شرب است.

اشاره دارد به امساک لغوی سوره مبارکه مریم آیه ۲۶ از زبان حضرت مریم که می فرماید «إِنِّي نَذَرْتُ لِلرَّحْمانِ صَوْمًا فَلَنْ أُكَلِّمَ الْيَوْمَ إِنْسِيًّا» خطاب به آن هایی که لسان طعن داشتند به مقام حضرت مریم، ایشان فرمودند من نذر کردم برای خداوند رحمن نذر صوم کردم و لذا هرگز با هیچ انسانی سخن نمی گویم یعنی روزه امساک، صوم از سخن همان معنای لغوی است ولی معنای اصطلاحی همان آیه معروف است که در سوره مبارکه بقره می فرماید: «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنوا كُتِبَ عَلَيكُمُ الصِّيامُ» این همان صوم اصطلاحی شرعی است یعنی صوم از اکل و شرب؛

خب در این رابطه دقت کنید بعد از مسئله جنبه لغوی صوم وصیام ما در قرآن آیاتی در مورد صوم ماه مبارک رمضان داریم این آیات در سوره های مبارکه بقره است در سوره مبارکه نساء است، در سوره مائده است، در سوره احزاب داریم که اشاره شده است به مسئله صوم.

ولی آن صوم اصطلاحی شرعی در همان آیات مبارکات سوره بقره است که اگر دقت کرده باشید در آیه ۱۸۳، ۱۸۴ ، ۱۸۵، این محور آیات در بحث روزه ماه مباک رمضان است. آیات هم ادبیات خاصی دارد دقت کنید؛ «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنوا كُتِبَ عَلَيكُمُ الصِّيامُ كَما كُتِبَ عَلَى الَّذينَ مِن قَبلِكُم لَعَلَّكُم تَتَّقونَ» مخاطب مومنین اند. ای کسانی که اهل ایمان هستید، منظور از ایمان در این جا یعنی اهل ایمان به توحید، اهل ایمان به رسالت و نبوت پیغمبر اکرم، اهل ایمان به قرآن، اهل ایمان به معاد، اهل ایمان به آن چیز هایی که ایمان به آن ها لازم است.

یک تفسیر «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا» را شما می توانید در آیات آخر سوره بقره پیدا کنید. «آمَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنْزِلَ إِلَيْهِ مِنْ رَبِّهِ وَالْمُؤْمِنُونَ كُلٌّ آمَنَ بِاللَّه» برای ایمان به توحید «وَمَلَائِكَتِهِ وَكُتُبِهِ وَرُسُلِه» که چهار اصل اعتقادی در این جا ذکر شده است. در بعضی از ایات «بِالْيَوْمِ الْآخِرِ» بحث معاد و در یک آیه قرآن آن هم سوره تغابن آیه ۸ ایمان به امامت البته در تاویل آیه است «فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ النُّورِ الَّذي أَنْزَلْنا» ایمان بیاورید به خدا و رسول الله و نوری که نازل کردیم؛ نور در این جا به لحاط معنای باطن در روایتی است در تفسیر  علی ابن ابراهیم قمی که امام باقر فرمودند: «النور والله الائمة من آل محمد صلى الله علیه وآله إلى یوم القیامة» منظور ما ائمه هستند.

غرض این است که منظور ما مومنین اند.

«يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنوا كُتِبَ عَلَيكُمُ الصِّيامُ» روزه گرفتن بر شما نوشته شد. این واژه ی نوشته شد، نشانگر یک ادبیاتی است و اشاره است به این که واجب شد، حتم شد، الزام شد، «كَما كُتِبَ عَلَى الَّذينَ مِن قَبلِكُم» همانطوری که بر پیشینیان نوشته شده بود «لعلکم تتقون»

یک نکته ای که می خواهم اشاره کنم، این است که منظور از این «من قبلکم» چی کسانی هستند؟ اگر ما باشیم و ظاهر آیه یعنی امت های قبل که معمولا مفسرین هم بعضی ها به همین اشاره کردند ولکن در تفسیر برهان علامه بحرانی و تفسیر نور الثقلین حُویزی روایتی است که اصل روایت مربوط می شود به من لا یحضره الفقیه شیخ صدوق از کتب اربعه، سند می رسد به آقای حفص بن غیاث نخعی سند هم سند موثقی است. آن جا دارد که آقای حفص بن غیاث نخعی می گوید شنیدم از امام صادق علیه السلام که امام فرمودند: «انَّ شهرَ رَمَضانَ لَم يَفرِضِ اللّه ُ صِيامَهُ على أحَدٍ من الاُمَمِ» خدا روزه ماه مبارک رمضان را بر هیچ یک از امت های قبل واجب نکرده بود. پس این «من قبلکم» چه کسانی هستند؟

در این حدیث دارد که «إنّما فَرَضَ اللّه ُ صيامَ شَهرِ رَمَضانَ على الأنبياءِ دُونَ الاُمَمِ» منظور از این که می فرماید: «كَما كُتِبَ عَلَى الَّذينَ مِن قَبلِكُم» پیغمبران گذشته هستند یعنی در این ضیافت الله امت های گذشته اجازه نداشتند وارد شوند خداوند آن ها را قابل ندانسته است؛ پیغمبران گذشته در این ضیافت الله وارد می شدند . بعد فرمودند که «فَفَضَّلَ اللّه ُ بهِ هذِهِ الاُمَّةَ، و جَعَلَ صيامَهُ فَرضا على رسولِ اللّه ِ صلى الله عليه و آله و على اُمَّتِهِ» به تعبیر بنده تنها امتی که اجازه داد در این ضیافت الله ماه مبارک رمضان در کنار پیغمبرشان وارد شوند همین امت است.

این روایت تایید می شود و تاکید می شود با جمله ای در دعای ۴۵ صحیفه سجادیه که دعای ماه رمضان است، امام سجاد علیه السلام می فرماید «ثُمَّ آثَرْتَنَا بِهِ عَلَى سَائِرِ الْأُمَمِ» مضمونش این است که خدایا تو ما را موثر دانستی، قابل دانستی برای ماه مبارک رمضان غیر از امت های دیگر «وَ اصْطَفَيْتَنَا بِفَضْلِهِ دُونَ أَهْلِ الْمِلَلِ»، ما را برگزیدی و انتخاب کردی برای روزه گرفتن غیر از امت های دیگر «فَصُمْنَا بِأَمْرِكَ نَهَارَهُ، وَ قُمْنَا بِعَوْنِكَ لَيْلَهُ» ما روز های این ماه را طبق امر تو روزه گرفتیم و شب ها را با کمک تو به عبادت و شب زنده داری پرداختیم پس این، آن جا هم تاکید می شود که «من قبلکم» منظور پیغمبران گذشته هستند .

خب در این رابطه دقت کنید یکی از مسائلی که در بحث روزه گرفتن ماه مبارک رمضان قابل توجه است، همین است که سند اصلی وجوب صوم همین آیه است که خواندم «کتب علیکم الصیام» ثبت شد، الزامی شد البته در این آیه نمی فرماید ماه رمضان، فقط می فرماید روزه برشما ثبت شد. آیه بعدی می فرماید «أَیَّاماً مَعْدُوداتٍ» روز های مشخص و آیه بعدی می فرماید «شهر رمضان» که خدا رحمت کند مرحوم علامه طباطبایی در تفسیر می فرماید که سیاق آیات نشان می دهد این سه آیه باهم نازل شده است چون مکمل هم است. ایشان می فرماید به لحاظ ادبی «شهر رمضان انزل فیه القرآن» می فرمایند که این شهر رمضان در این جا باید یک تقدیری در آن باشد؛ این که در این جا یک «هو» در تقدیر باشد یعنی «هو شهر رمضان». یعنی شهر می شود خبر برای مبتدای محذوف. یا هم بگوییم شهر مبتدا است برای خبر محذوف؛ یعنی اینطور می شود، «شهر رمضان هو الذی کتب علیکم الصیام» . پس این سه آیه باهم است.

مطلب دیگری که در ارتباط با روزه گرفتن ماه مبارک رمضان مورد توجه است، مسئله این است که اگر کسی خدایی نکرده گفت من روزه را قبول ندارم، حکم آن چه می شود ؟ اگر کسی انکار کند روزه ماه مبارک رمضان را در این جا فقهای ما فتوا دادند؛ مرحوم آیت الله العظمی سید محمد کاظم یزدی در عروه الوثقی آوردند، اگر کسی بگوید که من روزه ماه رمضان را قبول ندارم با سه شرط: یک. از روی علم و آگاهی بگوید، دو. با حالت جدی باشد، سه. با حال عادی و طبیعی باشد.

اگر کسی، این که می گوییم کسی، یعنی آقا باشد و خانم نباشد، پسر باشد و دختر نباشد، مسلمان زاده باشد، اگر کسی که شیر مادر مسلمان خورده است و از نطفه پدر مسلمان است یعنی مسلمان است و لو سنی هم باشد عیبی ندارد، اگر کسی مسلمان است یعنی قرآن و خدا و پیغمبر را قبول دارد اگر با این سه شرط مذکور یک بار بگوید من روزه را قبول ندارم، همان جا مرتدّ می شود یعنی نجس العین می شود و با آب دریا هم دیگر پاک نمی شود. همسرش بر او نامحرم است و طلاق هم لازم ندارد. قتلش هم واجب می شود اموالش هم مصادره می شود و به وراث می دهند.

اگر از شما سوال معمایی کردند آن چه کسی است که قبل از مرگش وارث دارد؟، همین است، مرتد البته مرتد فطری، به لحاظ جنسیت هم مرد باشد و مسلمان زاده و توبه اش هم قبول نمی شود و باید اعدام شود. این در صورتی است که برای حاکم شرع به اثبات برسد و کارش به محکمه برسد، اینطور است حکمش و اشتباه نشود.

البته اگر جدّا پشیمان کند برگردد برای شب اول قبرش خوب است ولی این جا باید اعدام شود و این یک قانون است، فتاوا است روایتش و سندش معتبر است و به این می گویند مرتد فطری.

ما دو رقم مرتد داریم : مرتد فطری و مرتد ملی

مرتد فطری یعنی کسی که از مسلمان بودن برگردد، اگر به لحاظ جنسیت مرد باشد حکمش همانی است که عرض کردیم.

اما مرتد ملی یعنی شخص غیرمسلمان است و مسلمان می شود و بعد از مسلمان بودن برگردد که این حکمش آسان تر است.

لذا دقت کنید در عروه الوثقی می فرماید که «و وجوبه فی شهر رمضان من ضروریات الدین» وجوب روزه ماه رمضان از ضروریات دین است «ومنکره مرتد یجب قتله».

و اما اگر کسی روزه ماه مبارک رمضان را قبول دارد اما روزه نمی گیرد و تظاهر به روزه خواری می کند، در این جا می فرماید که «و من أفطر فیه لا مستحلاً» اگر کسی روزه را قبول دارد و عمدا روزه خواری می کند، «یعزر بخمسة و عشرین سوطاً» ۲۵ ضربه شلاق می خورد اگر ۲۵ ضربه شلاق زدند و باز در حال روزه خواری گرفتند باز مجدد ۲۵ ضربه شلاق دارد. نوبت سوم بعضی مراجع می گویند حکمش قتل است و بعضی هم می گویند مرحله چهارم قتل است «فإن عاد قتل علی الأقوی و إن کان الاحوط قتله فی الرابعة».

می خواهم بگویم که این ها را به جوان ها بگویید که با مقدسات بازی نکنند. همان دینی که می گوید باید صیغه عقد محرمیت یک دختر و پسر که هفت پشت به هم نامحرم اند خوانده شود تا محرم شوند، این طرفش هم است که با یک جمله که من نماز را قبول ندارم و… مرتد می شود با این شرایط که عرض کردم.

مسئله بعدی این است که ما برای روزه ماه مبارک رمضان چهارتا شرط داریم:

یک. شرط صحت روزه ماه مبارک رمضان دو. شرط فضیلت روزه ماه مبارک رمضان سه. شرط قبولی ماه مبارک رمضان چهار. شرط کمال روزه ماه مبارک رمضان

اما شرط صحت روزه ماه مبارک رمضان همان ۹ چیزی است که مراجع تقلید می فرمایند که باید روزه دار پرهیز کند؛ خوردن و آشامیدن، همبستری، استمناء، دروغ بستن به پیغمبر، فرو بردن سر در آب و… .

آن چیز هایی که در رساله ها می گویند، آن ها مبطلات روزه است همان ها شرط صحت است.

و اما شرط فضیلت رعایت مستحبات و پرهیز از مکروهات روزه است. مثلا مکروه است که انسان در چشمش دوا بریزد، سرمه کشیدن مثلا، یا حجامت کردن، دارو در گوش ریختن، بوییدن گل های معطر، نشستن خانم ها در آب، استعمال شیاف، خیس کردن لباس، رعایت این ها می شود شرط فضیلت.

و اما شرط قبولی روزه ماه مبارک رمضان رعایت مسائل اخلاقی است که من اعضا و جوارحم هم روزه دار باشد. این که در روایات مثلا در وسائل الشیعه داریم در جلد۷ در ابواب آداب صائم، سند می رسد به ابوبصیر می گوید شنیدم از امام صادق علیه السلام که فرمودند «انّ الصوم لیس من الطعام و الشّراب» روزه گرفتن فقط نخوردن و نیاشامیدن نیست و بعد در همین جا فرمودند که «غُضُّوا أَبْصَارَكُمْ وَ لاَ تَحَاسَدُوا وَ لاَ تَنَازَعُوا» این ها شرط قبولی است.

در حدیثی دیگر حضرت می فرمایند که «اذَا صُمْتَ فَلْيَصُمْ سَمْعُكَ وَ بَصَرُكَ وَ لِسَانُكَ»، وقتی که روزه گرفتی باید گوشَت هم روز دار باشد، غیبت و موسیقی و صدا های لهوی و لغوی نشنود، به هرجا نگاه نکند. موی بدن خانم روزه دار را کسی نبیند و… که این ها شرط قبولی است که چنانچه من روزه گرفتم و دروغ بگویم و غیبت کنم روزه صحیح است ولی قبول نیست، یعنی چه؟ یعنی این روزه به من تقرب نمی دهد.

ما در روزه گرفتن و نماز خواندن، دو منظور داریم؛ یک. انجام تکلیف و امتثال امر خدا و دو. تقرب الی الله . امتثال امر برای صحت و تقرب برای قبولی است.

و اما شرط چهارم شرط کمال روزه است. شرط کمال روزه این است که من حتی قلب و ذهنم هم در ماه مبارک رمضان پاک باشد. یعنی فکر گناه نکنم. در قلب و ذهنم خطورات غیر خدایی نباشد.

این که در کتاب شریف میزان الحکمه در روایت داریم منسوب به آقا امیرالمومنین علیه السلام ناظر به همین است که روزه دارای سه مرتبه است که «صَومُ القَلبِ خَيرٌ مِن صِيامِ اللِّسانِ» ، روزه گرفتن قلب بهتر است از این که زبان من روزه دار باشد و «صيامُ اللِّسانِ خَيرٌ مِن صيامِ البَطنِ»، روزه گرفتن زبان یعنی زبانم کنترل شود بهتر است از این که من شکمم کنترل شود و… .

این صوم القلب منظور همان کمال است و آن کنترل قلب و ذهن است.

لذا در حدیثی دیگر در همان میزان الحکمه از فرمایشات منسوب به امیرالمونین که می فرماید «صيامُ القَلبِ عنِ الفِكرِ في الآثامِ، أفضَلُ مِن صيامِ البَطنِ عنِ الطَّعامِ» روزه گرفتن قلب از فکر در گناهان با فضیلت تر است از روزه گرفتن شکم از طعام.

و اما مطلب آخر به عنوان گذرا عرض کنم، حکمت های پنجگانه صوم، که در جمع بندی آیات و روایات می توانیم پنج حکمت داشته باشیم برای روزه گرفتن. حکمت اول در میزان الحکمه از فرمایشات قصار منسوب به آقا رسول الله می فرماید که «صوموا تصحوا» روزه بگیرید تا سالم شوید یعنی سلامتی بدن که از نظر علمی هم اثبات شده است. حکمت دوم این است که روزه گرفتن تمرین اخلاص است، این در خطبه فدکیه منسوب به حضرت فاطمه زهرا علیها سلام است که« فرض الله الصیام تثبیتا للإخلاص» خدا روزه را واجب کرد که اخلاص را در ما به وجود بیاورد، این تمرین اخلاص است. چون می دانید که تنها عبادتی که کسی نمی فهمد روزه است که این تمرین اخلاص است برای عبادت های دیگر.

و اما خاصیت سوم روزه گرفتن این است که انسان حکیم می شود. مطالب حکیمانه بر زبانش جاری می شود. اشاره دارد به این حدیث معراجی در میزان الحکمه که پیغمبر اکرم در معراج فرمودند: «يا ربِّ ، و ما ميراثُ الصَّومِ ؟» خدایا آن ارثی که از روزه گرفتن به ما می رسد چیست؟ می فرماید «الصَومُ يُورِثُ الحِكمَةَ» ؛ این هم به لحاظ علمی اثبات شده است چون که وقتی شکم انسان از غذا خالی باشد ذهن فعال می شود و انسان سخنانش سنجیده می شود.

واما خاصیت چهارم روزه گرفتن اینکه به یاد محرومین باشیم و این هم روایت دارد در وسایل الشیعه، هشام ابن حکم از امام صادق سوال کرد علت روزه گرفتن چیست؟ فرمودند «اِنَّما فَرَضَ اللّه الصِّیامَ لِیَسْتَوی بِهِ الْغَنِی وَ الْفَقیرُ»

حکمت آخر هم قرآن می فرماید «لعلکم تتقون» که چه ربطی است بین نخوردن و تقوا؟ مثلا من در یک اتاقی هستم و کسی نیست ولی فقط می گویم من طبق امر خدا چیزی نمی خورم و نمی آشامم، اراده من تقویت می شود. روزه گرفتن اراده را تقویت می کند لذا اگر اراده تقویت شد، انسان در مورد گناه هم اراده اش تقویت می شود. عامل مهمی که در بحث گناه است، اراده ها ضعیف است.لذا اگر اراده تقویت شد انسان زمینه تقوا برایش فراهم می شود.

خداوند ان شاءالله همه ما را بیش از پیش از برکات این ماه بهره مند بدارد- باتشکر

والسلام علیکم و رحمت الله و برکاته

دیدگاه خود را بنویسید

دیدگاه خود را منتشر کنید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *