آثار معنوی روزه ـ حجت الاسلام و المسلمین مهدی زمانی فرد

بسم الله الرّحمن الرّحیم

قال الله الحکیم فی محک کتابه الکریم: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ»

ماه مبارک رمضان ماهی است که دارای فرصت های بسیار ارزشمندی است. تکلیف ما در ماه مبارک رمضان روزه گرفتن است و این روزه از جهات مختلف آثار و برکات گوناگونی دارد.

موضوعی که إن شاء الله در خدمت عزیزان هستیم یکی از جنبه های روزه است با عنوان «آثار معنوی روزه»

آثار معنوی روزه به دو بخش تقسیم می شود: آثار فری و آثار اجتماعی

قبل از آن که وارد این دو آثار بشویم فقط یک مقدمه ای را که علما اخلاق در رابطه با مراتب روزه مطرح فرمودند من عرض می کنم. چرا که در بُعد معنویت روزه توجه به این مراتب روزه بسیار مهم است.

در کتب اخلاقی فرمودند که سه قِسم روزه داریم:

ـ روزه عام

ـ روزه خاص

ـ روزه خاص الخاص

روزه عام همان چیزی است که روزه داران آن را انجام می دهند. امساک و اجتناب از مفطرات روزه مثل خوردن و آشامیدن و سایر امورزی که در رساله های عملیه فقها عظام ما مطرح فرمودند. این روزه عام است که اولین مرحله از مراحل صوم است.

امام بخش دوم که روزه خاص است، عبارت است از اینکه علاوه بر آن مرحله اول، اعضاء و جوارح انسان نیز روزه باشد. چشم انسان، گوش انسان، زبان انسان، دست و پای انسان هم روزه باشد که در روایات فراوانی اهل بیت علیهم السلام به این حقیقت اشاره فرمودند که در ماه رمضان انسان باید علاوه بر امساک از خوردنی ها و آشامیدنی ها، امساک از محرمات الهیه هم داشته باشد.

در همین بخش خدمت سروران گرامی متذکر می شوم آن خطبه شعبانیه رسول خدا که در پایان آن حضرت مولی امیر المومنین علی علیه الصلاة و السلام از رسول خدا پرسیدند افضل اعمال در ماه صیام چیست؟ رسول خدا فرمودند: «الورع عن محارم الله» پرهیز کردن از گناهان و محرمات الهیه.

این می شود روزه خاص

اما قسم سوم روزه خاص الخاص است. این روزه فرمودند که روزه قلب است. به این معنا که شخص روزه دار در طول روز از هرچه توجه به غیر خدا است امساک کند، قلب او دائماً با ذکر خدا و با یاد خدا در محضر پروردگار خداوند متعال باشد. در طول روز همه‌اش به یاد او باشد و تمام فعالیت هایی که انجام می دهد با نام و یاد خدا و با عشق به پروردگار باشد.

شاید برای بعضی مورد سوال باشد که مگر می تواند انسان در عین اشتغال به امور دنیایی به یاد خدا هم باشد؟

بله، می شود! انسان با قدم استفامت و استواری در راه بندگی خدا، می رسد به چنین جاهایی که تمام فکر و ذکر او حتی آن زمانی که در مسایل دنیوی مشغول است ولی به یاد خدا باشد.

در سوره مبارکه نور خداوند متعال در توصیف چنین انسان هایی می گوید: «رِجَالٌ لَا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَلَا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَإِقَامِ الصَّلَاةِ وَإِيتَاءِ الزَّكَاةِ ۙ يَخَافُونَ يَوْمًا تَتَقَلَّبُ فِيهِ الْقُلُوبُ وَالْأَبْصَارُ»

مردانی هستند، مردان صالح که تجارت، خرید و فروش آنها را از یاد خدا غافل نمی کند. در عین حالی که مشغول کسب و کار است اما قلب او به یاد پروردگار متعال است.

چگونه چنین چیزی امکان پذیر است؟ با اکسیر محبت. اگر انسان محب خدا شد، محب هیچگاه محبوب از یاد او نمی رود در هر حالی که باشد. محبت است که این پیوند عمیق را ایجاد می کند که انسان همواره به یاد محبوب خود است. کسی که دیگری را دوست دارد در همین محبت های دنیوی و ظاهری، مادری که فرزندش را و فرزندی مادرش را و همچنین خواهر یا برادر وقتی آن رابطه عاطفی قوی می شود مدام او در نظرش مجسم است. هر کجا که می رود، می نشنید، صحبت می کند اما تمرکز قلبی او به آن محبوبش است.

انسان در این قسم سوم که یک روزه  خاص الخاص است و تمام توجه او به خدا است، حالا ممکن است طلبه باشد که مشغول فعالیت طلبگی باشد، کاسب باشد و مشغول کسب و کار است، کارمندی باشد و در اداره خودش مشغول باشد. اما وقتی که محبت باشد، آن تصویر محبوب، خاطره او همیشه در ذهن او مجسم است و این کشش، کشش محبت است و هیچ چیزی غیر از محبت نمی تواند انسان را به این مرحله برساند.

بنابراین ما به مراتب روزه باید توجه بکنیم و بر اساس همین مراتب آثار معنوی روزه را می توانیم مورد بررسی و گفتگو قرار بدهیم.

امام بعد از روشن شدن این مقدمه به سراغ اصل موضوع می رویم. آثار معنوی روزه در دو بُعد است:

ـ بُعد فردی

ـ بُعد اجتماعی

از نظر بُعد فردی، روزه حداقل چهار اثر معنوی دارد:

۱. مراقبه. از جمله چیزهایی که در مسایل معنوی و اخلاقی خیلی بزرگان روی آن تأکید دارند مساله مراقبه است. مراقبه یعنی انسان مواظب باشد خطایی از او صادر نشود، خلاف راضی پروردگار از او پیدا نشود. شخص روزه دار با آن حالت روزه پیوسته مراقب است که اولاً آن روزه عام که شامل خوردنی ها و آشامیدنی ها و سایر مبطلات صورت نگیرد. ثانیاً روزه خاص او، مراقب است چشم او، زبان او و گوش او گناه نکند. این حالت مراقبه خیلی حالت مهمی است که در قرآن کریم می فرماید: «وَاتَّقُوا اللَّهَ الَّذِي تَسَاءَلُونَ بِهِ وَالْأَرْحَامَ ۚ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلَيْكُمْ رَقِيبًا» تقوای خدا داشته باشید چون خدا مراقب شما است. نقطه مقابل شما هم باید مراقب خدا باشید.

خداوند متعال مراقب بندگان خودش است، ناظر بر احوال آنها هست که ببیند آنها چه می کنند. ما هم در نقطه مقابل باید مراقب خدا باشیم که آنچه را که مورد رضای پروردگار متعال است رعایت کنیم.

این روزه حالت مراقبه را در انسان تقویت می کند. این اولین اثر آثار معنوی روزه است که بسیار بسیار مهم است.

عزیزان؛ آن چیزی که انسان را ارتقاء می بخشد و می تواند از نظر معنوی آن کمالات و درجات بالا را به دست بیاورد همین بحث مراقبه است. یعنی انسان سعی کند که مراقب پروردگار باشد، خلاف رضای او از انسان صادر نشود.

در روایات ما از این حالت مراقبه تعبیر به ورع می شود. در روایتی داریم که حضرت صادق علیه السلام می فرمایند: «لا ینفع اجتهاد لیس فیه الورع» تلاش های معنوی سود نمی دهد اگر همراه با مراقبه نباشد. مثلاً فرض بفرمایید ما نماز می خوانیم، حرم می رویم، زیارت می کنیم، قرآن می خوانیم، ماه مبارک رمضان ختم قرآن می کنیم. اجتهاد یعنی تلاش در مسیر معنویت.

اما اگر گناهی انجام بدهیم، آثار معنوی این اعمال را کم می کند. یعنی زمانی که مراقبه باشد اثر عمل پاک و پاکیزه می ماند اما اگر مراقبه نباشد از یک طرف ما کار خوب انجام می دهیم و از طرف دیگر به واسطه گناهان آن کار خوب خرج می شود و از بین می رود. به عنوان مثال فرض بفرمایید که ما ظرف بزرگ آبی داریم که در آن می خواهیم آب ذخیره بکنیم. از یک طرف شیر باز است و داخل ظرف آب می شود! اما از طرف دیگر می بینیم که ظرف سوراخ است. به همین مقداری که از شیر آب می آید، از ظرف آب خالی می شود و لذا همیشه می بینیم که این ظرف خالی است و تعجب می کنیم که ما این همه آب در این ظرف ریختیم پس چرا آبی در آن نیست؟! چون از طرف دیگر رفته است.

مراقبه این حکم را دارد که روح انسان را نگه می دارد و اجازه نمی دهد آن کارهای خوبی که انسان انجام داده است، زحمت کشیده است، چهارده ساعت و حتی بیشتر گرسنگی و تشنگی را تحمل کرده است، این نورانیت از بین نمی رود و حفظ می شود.

اما اگر مراقبه نباشد و انسان دچار لغزش ها و خطاها بشود، آن برکات و آثاری که از معنویت صوم نصیب   صائم و روزه دار باید بشود، آن برکات از طرف دیگر خارج می شود.

یکی از شاگردان اخلاقی به استاد اخلاق خودش یک نامه ای نوشت گفت: آقا؛ من خدمت شما آمده ام  برای تربیت اخلاقی شما به من دستوراتی را فرمودید که من ذکرهایی را بگویم و عباداتی را انجام بدهم، و من انجام دادم ولی اثری در خود مشاهده نمی کنم.

آن استاد بزرگوار در پاسخ ایشان نوشت: درست است که شما ذکر می گویید و دستورات من را انجام می دهید اما با کدام زبان شما ذکر می گویید؟! با زبانی که آن را آلوده به دروغ و غیبت و تهمت کرده اید؟! با این زبان؟! و بعد توقع دارید که آن ذکر شما اثر بدهد؟! شما زبانت را مراقبت و کنترل کن و بعد یک «لا إله إلّا الله» بگو، یک «سبحان الله»بگو. ببین چه اثری در وجود خودت می بینی.

بنابراین اولین اثر از آثار معنوی روزه ایجاد روحیه مراقبه است. مراقبه یعنی مواظبت، مواظبت بر اینکه انسان طبق دستورات الهی حرکت بکند و این شاه‌کلید موفقیت در مسیر معنویت است.

۲. دومین اثر از آثار معنوی روزه مساله مجاهده است. مجاهده هم یکی از مسایلی است که در زمینه معنویت برای انسان بسیار بسیار مهم است.

مجاهده همان چیزی است که رسول خدا صلّی الله علیه و آله نام آن را «جهاد اکبر» گذاشتند. بعد از آن که لشکریان اسلام از جنگی موفق و پیروز بازگشتند، رسول اکرم صلّی الله علیه و آله به استقبال آنها رفتند و به آن ها آفرین و مرحبا گفتند و فرمود «مرحبا بقوم قضوا الجهاد الاصغر و بقی علیهم الجهاد الاکبر» آفرین بر آن گروهی که جهاد کوچکتر را با موفقیت به پایان رساندند و بر آن ها جهاد اکبر باقی مانده است. سوال کردند: یا رسول الله «ما هو الجهاد الاکبر؟» جهاد کبر چیست؟ پیامبر عظیم الشان فرمود: «جهادالنفس» جهاد و مقابله با خواسته و مشتهیات نفسانی؛ روزه به ما روحیه مجاهده با نفس می دهد تشنه می شویم و نفس ما مشتاق به نوشیدن آب سرد و گوارا است اما جلوی خودمان را می گیریم این همان مجاهده است.

روزه مجاهد پرور است در عرصه جهاد اکبر که بسیار اثر مهمی است ما در سی روز ماه مبارک رمضان تمرین مجاهده می کنیم. مجاهده با خواسته های نفسانی. حالا اگر آن مرتبه روزه خاص را بخواهیم مطرح کنیم که عالی تر می شود. کسی که علاوه بر روزه عام روزه خاص می گیرد دارد مجاهده می کند با چشم خودش بازبان خودش با گوش خودش این ها را نگه دارد و حفظ کند که این ها مانند یک حیوان چموشی هستند که اگر کنترل نشوند آن راکب خودشان را به زمین می زنند.

پس بنابراین دومین اثر از آثار معنوی روزه اثر مجاهده است تقویت روحیه جهاد با نفس.

و اما سومین اثر از آثار معنوی و فردی روزه اثر توبه وبازگشت به سوی خداست روزه روحیه انابه و توبه و بازگشت به سوی خدا را در انسان زنده می کند. چون روزه دار با انجام این امساک، گویا به سوی خدا باز می گردد. اعلان اطاعت و بندگی به سوی پروردگار دارد و می گوید خدایا من مطیع تو هستم من به سوی تو باز می گردم اوامر و دستورات تو را با جان و دل اطاعت می کنم. این حالت را در ما ایجاد می کند؛ ولذا یکی از اسامی ماه مبارک رمضان، شهر الانابه و شهر التوبه است. روزه است که انسان را به سوی خدا بر می گرداند. انسان به واسطه اشتغال به خوردن و آشامیدن و سایر مسائل از امور دنیوی هستند یک مقداری از خدا فاصله می گیرد اما وقتی که به دستور خدا گرسنگی و تشنگی را تحمل می کند این در واقع دارد به سوی خدا بر گردد این حالت بازگشت به سوی پروردگار، انابه به سوی پروردگار از آثار معنوی و فردی روزه است.

و اما چهارمین اثر از آثار معنوی روزه عبارت است از بر آورده شدن حاجات انسان. این هم نکته جالبی است که از آثار بسیار با برکت روزه است در احادیث داریم که رسول خدا فرمود: «إِنَّ لِكُلِّ صَائِمٍ دَعْوَةً مُسْتَجَابَةً» هر انسان روزه داری در پیش خدا دعای مستجابی دارد. از خدا حاجت هایش را بخواهد. یک روز کامل بندگی کرده و طبیعی است خدا اجر او را می دهد. روزه آن حالت نیاز و احتیاج از خدا را در ما زنده می کند. اصل عبادت هم همین است این که ما خودمان را محتاج بدانیم فقیر و نیازمند به حضرت حق تبارک و تعالی ببینیم. روزه سهم به سزایی دارد در بر آورده شدن حاجات در قضاء حوائج. در مشکلات، درآیات و روایات داریم واستعینوا بالصبر و الصلوه و انها لکبیره الا علی الخاشعین کمک بگیرید از صبر و نماز. یعنی در مشکلات تان از این دو کمک بگیرید و صبر تفسیر شده است به همان صوم. این عرض حاجت روحیه دعا و بندگی و احتیاج به ساحت قدس پروردگار متعال را در انسان زنده می کند.

یکی از بهترین آیاتی که در قرآن کریم داریم برادران عزیز مستحضر هستید که در ضمن آیات صوم مطرح شده است. در سوره مبارکه بقره ایه ۱۸۳ تا آیه ۱۸۷ آیات مربوط به احکام و دستورات روزه است در آیه ۱۸۵ که ضمن آیات صیام است، خداوند دعا را مطرح می کند «وَإِذَا سَأَلَكَ عِبَادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ فَلْيَسْتَجِيبُوا لِي وَلْيُؤْمِنُوا بِي لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ» علامه طباطبایی در تفسیر المیزان می فرماید هیچ آیه ای در قرآن کریم که این قدر در آن ضمیر متکلم تکرار شده باشد که ۱۴ بار ضمیر های متکلم در این آیه مبارکه تکرار شده است. خدا می گوید با من، بنده های من از من پرسش می کنند من به آن ها نزدیکم خودم دعای آن ها را مستجاب می کنم، من را بخوانند از من تقاضا کنند؛ دائما این کلمه یاء متکلم که دلالت بر قرب و نزدیکی . عطوفت و مهربانی می کند در این ایه تکرار شده است.

چرا این آیه در لا به لای آیات صوم آمده است چون روزه این حالت نیاز و بندگی و احتیاج و ارتباط عملی با خدای متعال را در انسان زنده می کند دعای ابو حمزه را بنگرید چقدر لطیف و زیبا سیدالساجدین سلام الله علیه در نیمه های شب در هنگام سحر با خدای متعال صحبت می کند روزه این طور انسان را در فضای نیاز و اظهار بندگی به خدای متعال نزدیک می کند. دعاهایی که در شب ها ماه مبارک رمضان وارد شده است دعای افتتاح و سایر ادعیه.

بنا بر این چهارمین اثر از آثار معنوی و برکات معنوی روزه عرض حاجت و تقاضاها و دعاها است.

اما آثار معنوی اجتماعی روزه را عرض کنم

اولین مورد از آثار معنوی اجتماعی روزه ایجاد روحیه معنوی مواسات با برادران مومن است. مسئله مواسات خیلی مسئله مهمی است که یک واژه عربی است، فارسی آن می شود همدلی.

این که انسان با دیگر مومنان یک حالت همدلی و ارتباط عاطفی قوی پیدا بکند. در روایات داریم که امام هشتم فرمودند: یکی از آثار و حکمت های روزه این است که انسان به یاد فقرا بیفتد وقتی گرسنه می شود آن موقع احساس می کند که افرادی هستند که شب ها گرسنه می خوابند؛ در حاشیه شهر ما چه خبر است در این خانه های محقر و کوچک که چه بسا سقف درستی هم ندارند چه خانواده هایی زندگی می کنند لذا میبینیم که مومنان روزه دار واقعی انفاق هایشان در ماه مبارک رمضان خیلی افزایش پیدا می کند و این هم بسیار بسیار آثار مطلوب و ارزشمندی پیدا می کند.

پیامبر عظیم الشان در رابطه با همین آثار مواسات در ماه مبارک رمضان به یاران خودشان توصیه کردند هر چه می توانید این مواسات را داشته باشید. فرمود حتی اگر نیمی از خرما را می توانید به فقیری برسانید، برسانید. حتی اگر یک جرعه ابی را می توانید به یک تشنه ای برسانید، برسانید. این همان اوج روحیه مواسات و همدلی است. از برکات اجتماعی و معنوی آن جامعه ای که در ان مواسات و همدلی باشد آن جامعه ای که در آن همدلی باشد، همه به یاد هم باشیم، خوشی های مان را با هم تقسیم کنیم ناراحتی های مان را با هم تقسیم کنیم، چه پیوند عظیم اجتماعی بین آحاد افراد اجتماعی ایجاد می شود؟ آن جامعه یک جامعه محکم و مستحکم و غیر قابل نفوذ می شود.

و اما دومین اثر از آثار معنوی اجتماعی روزه، تقویت روحیه مقاومت است. مقاومت اجتماعی. وقتی که جامعه اسلامی در ماه مبارک رمضان روزه می گیرد، خود را مقاوم می کند در برابر مشکلات، در برابر گرسنگی و تشنگی و کمبود ها، افراد یک چنین جامعه ای روحیه مقاومت پیدا می کنند. یعنی می توانند در برابر کمبود ها ایستادگی کنند چون تمرین کرده است گرسنگی را. اگر خدایی نکرده دشمن یک وقت بر جامعه ما فشار آورد و تمام این راه ها را بر ما ببندد، آن کسانی که با روزه تمرین کرده اند روحیه مقاومت در ان ها قوی می شود لذا می بینیم در صدر اسلام در شعب ابی طالب سه سال انواع سختی ها و مشکلات را تحمل کردند؛ این روحیه مقاومت است. روزه انسان را مقاوم می کند.

یکی از علمای بزرگوار اسلام مرحوم آیت الله سید محمدتقی خوانساری رضوان الله تعالی علیه که در ایام تحصیل شان در نجف همان زمانی بود که مرحوم میرزا محمدتقی شیرازی که معروف است به میرزای دوم، فتوای جهاد بر علیه انگلیس را صادر کرد  طلاب حوزه علمیه نجف به دنبا فتوای ایشان همه رفتند جبهه.

خب طبیعتا جبهه هم گاهی اوقات پیروزی از آن لشکر اسلام است و گاهی هم دشمن پیروز می شود مرحوم سید محمد تقی خوانساری می فرماید که ما در یکی از ان نبرد ها اسیر دشمن شدیم. تعدادی بودیم از اسرای گوناگون و مختلف و می فرمودند که ما را که در زندان بردند برای اذیت و شکنجه و آزار ما غذا و خوراکی های ما بسیار بسیار اندک بود خیلی کم بود گاهی دو روز سه روز یک غذای بسیار مختصری ولی می فرمودند من چون با نسئله روزه های مستحبی عادت کرده بودند در زندان اصلا به من سخت نمی گذشت چون در بیرون با روزه این روحیه مقاومت در برابر کمبود ها در من تقویت شده بود.

بنا براین جامعه ای که حقیقتا در او روزه به عنوان یک فرهنگ عمومی در بیاید، یک جامعه مقاوم می شود و روحیه استقامت در برابر کمبود ها خواهد داشت.

این هم دومین اثر از آثار معنوی اجتماعی در روزه

ان شاءالله خداوند متعال به همه ما توفیق دهد تا این که جزء روزه داران واقعی باشیم، این حدیث هم از باب ختامه مثل یک حدیث قدسی است و سروران عزیزم همه شما مطلع هستید حضرت حق فرمود الصوم لی انا اجزا به روزه برای من است و من خود پاداش آن را می دهم ان شاءالله همه ما مشمول این حدیث قدسی باشیم.

والسلام علیکم و رحمت الله و برکاته

دیدگاه خود را بنویسید

دیدگاه خود را منتشر کنید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *