استاد: حجت الاسلام محمدرضا اعوانی
اعوذ بالله من الشیطان الرجیم
بسم‌الله الرحمن الرحیم
الحمدلله رب‌العالمین و صلی‌الله علی سیدنا و نبینا محمد و آله الطاهرین واللعن الدائم علی اعدائهم اجمعین من الآن الی قیام یوم‌الدین
در ادامه دعای هشتم «و سوءالولایه لمن تحت ایدینا» خدایا، به تو پناه می‌برم از اینکه نسبت به آن کسانی که زیردست ما هستند بد سرپرستی کنم.
افراد زیردست
واقعیت قضیه این است که زن و بچه آدم زیردست او محسوب می‌شوند؛ به این معنا که حقوقی را به گردن مرد این خانه دارند. افرادی در زمان‌های قدیم به‌عنوان غلام، برده و… بودند که زیردست مولای خودشان محسوب می‌شدند. اگر بخواهیم مقداری نگاهمان را بازتر کنیم، در رأس یک وزارتخانه (مثلاً) افرادی که مادون وزیر هستند، به‌نوعی زیردست حساب می‌شوند؛ به این معنا که حقوقی بر گردن آن آقا دارند.
اینکه انسان نسبت به آن‌ها چطور سرپرستی باشد، اگر بد سرپرستی کند، این سوء ولایت است. اگر خوب سرپرستی کند، حُسن ولایت است. در صحیفۀ سجادیه اگر به این عبارت برخورد کردید که مثلاً سوء یا حُسن، برای هرکدام ازنظر مبانی دستتان خالی بود، نقطه مقابلش را ببینید. اینکه سوء ولایت یعنی چه؟ حسن ولایت در مبانی آمده است؛ اگر آن را ببینید، خودبه‌خود نقطه مقابلش که سوء ولایت است مشخص می‌شود که یعنی چه؟
«تحت ایدینا» چه کسانی هستند؟ به‌عنوان‌مثال همسر و فرزند تحت ولایت شخص قرار دارند؛ اینکه او با آن‌ها چطور باید رفتار کند، محل بحث ما است.
اول باید دید که مشکل کجا است که امام فرمودند از سوء ولایت به خدا پناه می‌برم؟ مسئله بعدی این است که بعد از درک اهمیت موضوع، وظیفه چیست و چه باید کرد؟
مشکل سوء ولایت چیست؟
مشکل سوء ولایت، حق‌الناس بودن آن است و می‌دانید که حق‌الناس ظلم است. امیرالمؤمنین علیه‌السلام در خطبۀ ۱۷۶ که خطبه بسیار مهمی است، وقتی به بحث ظلم می‌خواهند بپردازند، به این عبارت اشاره می‌کنند: «أَلَا وَ إِنَّ الظُّلْمَ ثَلَاثَةٌ» آگاه باشید که ظلم سه تا است. «فظلم لا يغفر» ظلمی که بخشیده نمی‌شود، «وظلم لا يترك» ظلمی که خدای متعال عوضش را خواهد ستاند، «وظلم مغفور لا يطلب» ظلمی که مورد بخشش واقع می‌شود و خدا دنبال آن را نمی‌گیرد.
هر یک از اقسام این ظلم کدام و به چه صورت هستند؟ آقا فرمودند: «فأما الظلم الذي لا يغفر، فالشرك بالله» آن ظلمی که به‌هیچ‌عنوان بخشیده نمی‌شود شرک به خدا است و بعد حضرت به آیۀ ۴۸ از سورۀ مبارکۀ نساء توجه دادند: «إن الله لا يغفر أن يشرك به» بعد فرمودند: «وأما الظلم الذي يغفر، فظلم العبد نفسه عند بعض الهنات» آن ظلمی که مورد بخشش واقع می‌شود ظلم بنده در حق خودش است؛ آن‌هم در بعضی از لغزش کوچکی که دارد. توجه به آیۀ ۳۱ از سورۀ مبارکۀ نساء دادند که انسان وقتی از کبائر اعراض کند امید بخشش نسبت به صغائر می‌رود. «وأما الظلم الذي لا يترك» اما آن ظلمی که به‌هیچ‌عنوان انتقام از آن ترک نمی‌شد «فظلم العباد بعضهم بعضا» آن ظلم بعضی از بندگان نسبت به بعضی دیگر است. فرمود: «القصاص هناك شديد» قصاص در روز قیامت شدید است. بعد فرمودند: «ليس هو جرحا بالمدي، ولا ضربا بالسياط» اینکه جراحتی برای قصاص وارد کنند یا با تازیانه بزنند نیست و این‌ها در مقابل آن‌ها کوچک است. حال اینکه چه انتقامی است که خدا می‌گیرد، از آن به خدا پناه می‌بریم.
از همین‌جا می‌خواهم توجه دهم که سوء ولایت یعنی حق‌الناس و حق‌الناس یعنی ظلم؛ پس این را باید جدی موردتوجه قرار داد. لذا آقا امیرالمؤمنین علیه‌السلام در کلمات قصار ۳۵۰ از نهج‌البلاغه نیز همین فرمایش را مطرح می‌کنند، حضرت فرمودند: «لِلظَّالِمِ مِن الرِّجالِ ثلاثُ علاماتٍ» برای هر انسان ظالمی سه نشانه وجود دارد «يَظلِمُ مَن فَوقَهُ بِالمَعصيَةِ» نسبت به بالادست خودش با معصیت ظلم می‌کند؛ یعنی نافرمانی می‌کند. «و مَن دُونَهُ بِالغَلَبَةِ» و آن کسی که پایین‌تر از خودش است، از باب اینکه غلبه دارد، ظلم می‌کند. بعد فرمودند: «و يُظاهِرُ الظَّلَمَةَ» پشتیبانی از ظالم نیز ظلم است. هدف توجه به این نکته است که حق‌الناس ظلم است و این ظلم را امیرالمؤمنین علیه‌السلام فرمودند که خداوند روی این مسئله بسیار جدی است و «لا یترک» است. پس مشکل قضیه مشخص شد که کجا است.
بیان دو مصداق
یک. همسر انسان
دو. فرزندان انسان
حسن ولایت نسبت به این‌ها چیست که نقطۀ مقابل آن سوء ولایت است؟
به رسالۀ حقوق امام سجاد علیه‌السلام رجوع می‌کنیم. «وَ أَمَّا حَقُّ رَعِیَّتِکَ بِمِلْکِ النِّکَاحِ» اما حق آن کسی که به‌واسطۀ ازدواج رعیت تو است و باید مراعاتش کنی، حقش این است «اَنَّ اللّه َ جَعَلَها سَكَنا وَ مُسْتَراحا وَ اُ نْسا وَ واقيَةً» اولاً اینکه بدانی خدا همسر تو را مایه آرامش، راحتی، اُنس و نگهداری تو قرار داده است. (منظور از واقیه شاید مسائل جنسی باشد و…) بعد فرمودند: «وَ كَذلِكَ كُلُّ واحِدٍ مِنْكُما يَجِبُ اَنْ يَحْمَدَ اللّه َ عَلى صاحِبِهِ» هرکدام از زن و شوهر باید خداوند را بر مصاحب دیگری‌اش حمد کنند. «وَ يَعْلَمَ اَنَّ ذلِكَ نِعْمَةٌ مِنْهُ عَلَيْهِ» و باید بداند که این برای او نعمتی از ناحیۀ خداوند است. «وَ وَجَبَ اَنْ يُحْسِنَ صُحْبَةَ نِعْمَةِ اللّه ِ» عبارت «اَنْ يُحْسِنَ» همان نکته سوء ولایت است. فرمودند: واجب است که با او نیکو مصاحبت داشته باشد؛ حضرت اسم او را نمی‌آورند بلکه می‌گویند نعمت‌الله، با نعمت خدا باید مصاحبت نیکو داشته باشی و لذا بعضی بودند که وقتی وارد خانه می‌شدند همسرشان را با نام نعمت‌الله صدا می‌زدند؛ یعنی تو نعمت خدا هستی. بعد فرمودند: «وَ يُكْرِمَها» او را اکرام کند. «وَ يَرْفَقَ بِها» با او مدارا کند.
در مورد عبارت «وَ يُكْرِمَها» اینکه با همسر در مقابل دیگران چطور صحبت و یا برخورد کنیم که اکرامش کنیم، مبانی خاص خودش را دارد. «وَ يَرْفَقَ بِها» مدارا کند؛ البته می‌دانیم اگر بنا باشد که هرکدام طبق مبنای خودش پیش رود، سنگ روی سنگ بند نمی‌شود. اختلاف مبنا در زن و شوهر طبیعی است چون هرکدام در یک خانواده‌ای بزرگ شده‌اند. بعد حضرت می‌فرماید: «وَ اِنْ كانَ حَقُّكَ عَلَيْها اَغْلَظَ وَ طاعَتُكَ بِها اَ لْزَمَ فيما اَحْبَبْتَ وَ كَرِهْتَ ما لَمْ تَـكُنْ مَعْصيَةً فَاِنَّ لَها حَقَّ الرَّحْمَةِ وَ الْمُؤانَسَةِ» اگرچه که حق تو بر زن غلیظ‌تر است و طاعتی که باید نسبت به تو داشته باشد لازم‌تر است در آنچه دوست می‌داری و کراهت داری البته فرمودند: «ما لَمْ تَـكُنْ مَعْصيَةً» تا آنجایی که معصیت نباشد. (زن نمی‌تواند در معصیت‌ها از شوهر تبعیت کند.) ولی بالاخره حق رحمت دارد یعنی باید با او از در دوستی و مهربانی وارد شوی و با او انس بگیری. بعد حضرت نکات دیگری را نیز توجه می‌دهند.
این‌هایی را که امام سجاد علیه‌السلام فرمودند، حسن ولایت است.
یک نکته‌ای را نیز در مورد فرزندان بیان کنیم. امام در همین رسالۀ حقوق می‌فرماید: «اما و حق ولدک» حسن ولایت نسبت به فرزند چیست؟ «فَتَعْلَمُ أَنَّهُ مِنْکَ» اول باید بدانی که از تو است. گاهی شخص از بچه ناراحت می‌شود و می‌گوید من نمی‌دانم این بچه به چه کسی رفته است؟! این بچه خودت است. «وَ مُضَافٌ إِلَيْكَ فِي عَاجِلِ الدّنْيَا بِخَيْرِهِ وَ شَرّهِ» و اینکه باید بدانی این اگر در دنیا چه به خیر برسد و چه به شر برسد، به تو اضافه می‌شود. گاهی می‌بینی اگر کار خوبی انجام دهد، می‌گویند خداوند پدرش را بیامرزد و اگر کار بدی انجام دهد، می‌گویند بر پدرش لعنت و… بعد فرمودند: «وَ أَنّكَ مَسْئُولٌ عَمّا وُلّيتَهُ» تو نسبت به آن سرپرستی و ولایتی که بر این بچه داری، مورد سوال واقع خواهی شد.
از امام سجاد علیه‌السلام سوال می‌کنند که از چه چیزهایی مشخصاً سوال می‌کنند؟ «مِنْ حُسْنِ الْأَدَبِ» اینکه آیا ادب یاد این بچه دادی یا نه؟(منظور آداب اسلامی است.) «وَ الدّلَالَةِ عَلَى رَبّهِ» او را به سمت پروردگار دلالت و راهنمایی کنیم. «وَ الْمَعُونَةِ لَهُ عَلَى طَاعَتِهِ فِيكَ وَ فِي نَفْسِهِ» باید او را در مسیر طاعت خدا یاری کند. مثلاً وقتی فرزند به سن تکلیف می‌رسد، مادر او را برای روزه گرفتن تشویق کند؛ به‌عنوان‌مثال غذای موردعلاقه‌اش را برای سحری درست کند و… نه اینکه از همان ابتدا مثلاً از سر خیرخواهی بگوییم اگر نمی‌توانی نگیر و… این اشتباه است.
بنابراین اگر کسی خلاف این‌ها برخورد کند، سوء ولایت است. در مورد ادارات نیز که مسئولین مافوق و مادون دارند این مباحث مطرح است.
چه باید کرد؟
اگر کسی تابه‌حال سوء ولایت داشته، باید توبه کند و برای توبه اولاً باید رابطه‌اش را با خدا اصلاح کند و بعد از طرف مقابلی که به او ظلم کرده است عذرخواهی کند؛ یک نکته‌ای هم به‌طرف مقابل عرض کنیم؛ امام سجاد علیه‌السلام در دعای ۳۸ ازجمله آنچه به درگاه خداوند متعال توبه می‌کند و اعتذار می‌کند، این است که می‌فرماید: «وَ مِنْ مُسِی‌ءٍ اعْتَذَرَ إِلَیّ فَلَمْ أَعْذِرْهُ» خدایا به درگاه تو توبه می‌کنم از اینکه کسی از من معذرت بخواهد و نبخشم. حضرت در دعای ۲۰ می‌فرماید: اهل فضل کسانی هستند که آن‌کسانی را که به آن‌ها ظلم کرده‌اند، می‌بخشند.
ان‌شاءالله به این مورد بیشتر خواهیم پرداخت.
پس اینکه چه باید کرد؟ این مبانی را یاد بگیریم و از خداوند متعال کمک بگیریم و این‌ها را رعایت کنیم تا حسن ولایت داشته باشیم. اگر نسبت به کسی ظلمی انجام دادیم، از همۀ آن‌ها طلب بخشش کنیم و برای آن‌ها طلب مغفرت کنیم چون یکی از چیزهایی که حق به گردن شما می‌آورد این است. ممکن است نسبت به کسی که نسبت به او سوء ولایت داشته باشید و الان در دسترس نباشد، برای او زیاد طلب مغفرت کنید چون خود این ان‌شاءالله جلب محبت خدای متعال را نسبت به همه ما به دنبال دارد.
امیدواریم خدای متعال همۀ ما را ببخشد و بیامرزد و از «سوءالولایه لمن تحت ایدینا»پناه‌مان دهد.
والسلام علیکم و رحمت‌الله و برکاته
