عاشورا، تبلور زنده نماز، مناجات، حماسه، عدالت، و شهادت است. در مورد این رخداد بسیار سخن گفته شده است، ولی به ابعاد گوناگون انسانی و اجتماعی و درسها و پیامهای زندگی ساز و حماسهآفرین آن كمتر توجه شده است. حال ما در این مختصر به عبرتهای عاشورا میپردازیم:
الف- عبرتهای سیاسی
حركت و نهضت امام حسین ـ علیه السّلام ـ یك جنبش خصوصی یا خانوادگی نبود بلكه حركتی عظیم و انقلابی بزرگ علیه حكومت بنی امیه بود. از این رو یك حركت سیاسی محسوب میشود. كه ازجهات گوناگون میتواند الگوی سیاسی جوامع باشد كه مهمترین آنها عبارتند:
۱. ولایت و رهبری
از مهمترین اصول اسلام، «ولایت» است. ولایت بر مسلمین را امامان حق خودشان میدانستند و به غاصب بودن دیگران عقیده داشتند. از این رو امام حسین ـ علیه السّلام ـ فرمودند:
« ما خاندان پیامبر بر تصدی این امر (حكومت بر امت) از این مدّعیان ناحق سزاوارتریم».[۱]
و در زیارتنامهها گاهی لعنت بر كسانی آمده است كه ولایت آنان را انكار كردند.
از سرمایهها و عبرتهای نهفته در حركت عاشورا، معرفی «رهبری صالح» به امت اسلام و افشای رهبران ناشایسته است.
۲. عدم ترك امر به معروف و نهی از منكر
حیات جامعة اسلامی به حساسیت مردم نسبت به احكام خدا ونظارت عمومی در امور والیان و مسئولان و مردم عادی است. از این رو امام حسین ـ علیه السّلام ـ با درك موقعیت حساس جامعه كه روز به روز از سنت رسول خدا فاصله میگرفت، پرچم امر به معروف و نهی ازمنكر را علم كرد و در این راه جان خود و اطرافیانش را به خطر انداخت و برای همیشه و به همگان آموخت كه سكوت در برابر ظلم، بدعت، انحراف، گناهی بزرگ و قیام علیه آنها بالاترین درجه امر به معروف و نهی از منكر است. حال پیروان فرهنگ عاشورا، با الهام از عاشورا باید نبض پرحركت جامعه اسلامی باشند و نسبت به جریان امور و وضعیت فرهنگی و سیاسی حساسیت نشان دهند و با حضور دائم در میدان امر به معروف و نهی از منكر، عرصه را بر فساد آفرینان تنگ سازند.
۳. باطل ستیزی و بهاد
تلاش برای بازگرداندن خلافت اسلامی و حاكمیت مسلمین به مجرای حق و اصیل خود و از بین بردن سلطة جائرانه باطل، صفحه دیگری از مبارزات امام حسین ـ علیه السلام ـ میباشد كه تكلیف «باطل ستیزی» را بصورت كلی و همیشگی روشن میسازد و اینكه در برابر قدرتهای باطل، نباید سكوت و سازش كرد.
از تكالیف مهم مسلمانان در حراست از دین و كیان خویش و مقابله با دشمنان «جهاد» است كه عامل عزّت مسلمین است. كربلا و عاشورا یكی از مظاهر عمل به این تكلیف دینی بود و درسی برای همه آزادگان جهان كه در همه حال با همة توان تا آخرین دم، به نبرد با دشمنان اسلام و دین خدا برخیزند.
۴. تدبیر و برنامه ریزی
قیام عاشورا، یك نهضت حساب شده و با برنامه بود نه یك شورش كور و بیهدف. برای لحظه به لحظه و روز بروز آن، دوراندیشی و تدبیر به كار گرفته شده بود.
۵. كل یوم عاشورا
از عبرتها و درسهای مهم عاشورا، شناخت تكلیف دفاع از حق و مبارزه با باطل و ستم در هر جا و هر زمان است. قیام عاشورا تكلیف خاص آنحضرت و یارانش در آن مقطع زمانی خاص نبود، بلكه هرگاه هر جا نظیر آن شرایط پیش آید، همان تكلیف هم ثابت است.
ب) پیامها و عبرتهای اخلاقی
۱. آزادگی
آزادی در مقابل بردگی، اصطلاحی، حقوقی و اجتماعی است، اما «آزادگی» برتر از آزادی است و نوعی حریت و رهایی انسان از قید ذلتآور و حقارت بار است. نهضت عاشورا جلوة بارزی از آزادگی در مورد امام حسین ـ علیه السلام ـ و خاندان و یاران شهید او است كه از میان دو امر شمشیر یا ذلّت، مرگ با افتخار را پذیرفت و فرمود: «هیهات منَّ الذّلة»[۲] انسانهای آزاده در راه استقلال و رهایی از ستم طاغوتها و در آن لحظات حساس و دشوار انتخاب، مرگ سرخ و مبارزه خونین را برمیگزینند و فداكارانه جان میبازند تا جامعه خود را آزاد كنند.
۲. ایثار
اوج ایثار، ایثار خون و جان است. ایثارگر كسی است كه حاضر باشد هستی و جان خود را برای دین فدا كند. در صحنه كربلا نخستین ایثارگر سید الشهدا ـ علیه السلام ـ بود كه در راه خدا از جان و مال و ناموس خود گذشت. و برای همه مخصوصاً شیعیان این درس را داد كه در راه رضای خدا و حفظ دین خدا باید از تمنیات خویش گذشت.
۳. شجاعت
صحنه عاشورا تصویری است واضح از شجاعت امام حسین ـ علیه السلام ـ و اهل بیتش. شجاعت عاشورائیان ریشه در اعتقادشان داشت. لذا عاشورا الهام بخش شجاعت به مبارزان بوده است و محرم همواره روحیه، شهامت و ظلمستیزی به مردم میداده است.
۴. عزت
عزت یعنی، شكست ناپذیری، صلابت نفس، و حفظ كرامت و شخصیت والای انسان است. ستمپذیری و تحمل سلطة باطل و سكوت در برابر تعدی و تسلیم فرومایگان شدن و اطاعت از فاجران همه از ذلت نفس و زبونی وحقارت روح سرچشمه میگیرد.
عزت و كرامت امام ـ علیه السلام ـ در عاشورا درس عبرتی بر تمام مسلمانان شد كه به زیر بار خواستههای ستمگران و ظالمان و قدرتهای بزرگ نروند و در برابر تعدی آنها با تمام قوا با عزت و سربلندی بایستند.
۵. عمل به تكلیف
فرهنگ «عمل به تكلیف» وقتی در جامعه و میان افراد حاكم باشد، همواره احساس پیروزی میكنند. امامان شیعه در هر شرایطی طبق تكلیف عمل میكردند. حادثه عاشورا نیز یكی از جلوههای عمل به وظیفه بود.
پیام عاشورا: «شناخت تكلیف» و «عمل به تكلیف» است. از سوی همه مردم، بویژه آنان كه موقعیت ویژه و الگویی برای دیگران دارند.
۶. عشق به خدا
از والاترین و زلالترین حالات جان آدمی، عشق به كمال مطلق خدای متعال است. سراسر عاشورا و صحنههای رزم رزمندگان، جلوهای از این جذبه معنوی و عشق برین است و شهادت یاران و عزیزان هر كدام هدیهای به درگاه دوست است تا رضای او تأمین شود. این مشرب عرفانی و عشق به خدا باید سرمشق صاحبدلان و عاشقان درگاه حضرت دوست باشد. حفظ دین خدا قربانی میخواهد كه امام و یارانش قربانیان در این راه بودند.
برای ملتها هم قربانی شدن و قربانی دادن، رمز عزت و پیروزی است عبرت و پیام عاشورا این است كه به ملتی كه در راه «آزادی» گام برداشته باید قربانیان بسیاری تقدیم آستان حرّیت كند.
آری حوادث تاریخی اگر به چشم عبرت و درس گرفتن مورد مطالعه قرار گیرد «درس آموز» است. حادثه كربلا یكی از این حوادث «الهام بخش» و «عبرت آموز» است. در عین حال كه برای همة حقجویان و عدالت خواهان و مبارزان راه حق و آزادی، یكی از غنیترین منابع الهامگیری است، از نگاه دیگر یكی از تلخترین حوادث و فجایعی است كه در تاریخ اسلام پدید آمد و جا دارد كه كاملاً بیان شود كه چه عواملی سبب شد، این فاجعه به بار آمد و از آن درس عبرت گرفت. عواملی مثل دنیاطلبی، غفلت، رها كردن تكلیف، بیطرفی نسبت به حق و باطل و… كه همة اینها در به وجود آمدن این فاجعه به نوعی دخیل بودند.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
۱. حماسه حسینی، شهید مطهری.
۲. امام حسین و جاهلیت نو، جواد سلیمانی.
۳. سیره پیشوایان، مهدی پیشوایی.
پي نوشت ها:
[۱] . طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، بیروت، دار الكتب العلمیه، ج ۴، ص ۳۰۳.
[۲] . لهوف، سید بن طاوس، ص۵۷.
