بسم الله الرحمن الرحیم
(توضیحاتی پیرامون آیه ۱۰۲ انعام)
ارتباط اولیه
به نام آن خداوندی که یادش آرام‌بخش قلب بندگان است.
غیورمردان ایران‌زمین سلام.
الهی که حال دلتان همیشه خوب باشد و قرآنی.
خدا را شاکریم که به ما توفیق داد تا این ماه پرخیر و برکت را ببینیم و از نعمات الهی آن بهره ببریم.
به رسم قرار شیرین روزانه، برویم سر سفره هدیه الهی بنشینیم و برنامه و کلاس امروزمان را با قرآن شروع کنیم. امروز روز هفتم ماه مبارک رمضان است و باید آیات جزء هفتم قرائت شود؛ پس یکی از عزیزان آیات ۱۰۲ تا ۱۱۰ سوره انعام را برایمان قرائت بفرماید.[۱]
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ
ذَٰلِكُمُ ٱللَّهُ رَبُّكُمۡۖ لَآ إِلَٰهَ إِلَّا هُوَۖ خَٰلِقُ كُلِّ شَيۡءٖ فَٱعۡبُدُوهُۚ وَهُوَ عَلَىٰ كُلِّ شَيۡءٖ وَكِيلٞ ﴿۱۰۲﴾
لَّا تُدۡرِكُهُ ٱلۡأَبۡصَٰرُ وَهُوَ يُدۡرِكُ ٱلۡأَبۡصَٰرَۖ وَهُوَ ٱللَّطِيفُ ٱلۡخَبِيرُ ﴿۱۰۳﴾
قَدۡ جَآءَكُم بَصَآئِرُ مِن رَّبِّكُمۡۖ فَمَنۡ أَبۡصَرَ فَلِنَفۡسِهِۦۖ وَمَنۡ عَمِيَ فَعَلَيۡهَاۚ وَمَآ أَنَا۠ عَلَيۡكُم بِحَفِيظٖ ﴿۱۰۴﴾
وَكَذَٰلِكَ نُصَرِّفُ ٱلۡأٓيَٰتِ وَلِيَقُولُواْ دَرَسۡتَ وَلِنُبَيِّنَهُۥ لِقَوۡمٖ يَعۡلَمُونَ ﴿۱۰۵﴾
ٱتَّبِعۡ مَآ أُوحِيَ إِلَيۡكَ مِن رَّبِّكَۖ لَآ إِلَٰهَ إِلَّا هُوَۖ وَأَعۡرِضۡ عَنِ ٱلۡمُشۡرِكِينَ ﴿۱۰۶﴾
وَلَوۡ شَآءَ ٱللَّهُ مَآ أَشۡرَكُواْۗ وَمَا جَعَلۡنَٰكَ عَلَيۡهِمۡ حَفِيظٗاۖ وَمَآ أَنتَ عَلَيۡهِم بِوَكِيلٖ ﴿۱۰۷﴾
وَلَا تَسُبُّواْ ٱلَّذِينَ يَدۡعُونَمِن دُونِ ٱللَّهِ فَيَسُبُّواْ ٱللَّهَ عَدۡوَۢا بِغَيۡرِ عِلۡمٖۗ
كَذَٰلِكَ زَيَّنَّا لِكُلِّ أُمَّةٍ عَمَلَهُمۡ ثُمَّ إِلَىٰ رَبِّهِم مَّرۡجِعُهُمۡ فَيُنَبِّئُهُم بِمَا كَانُواْ يَعۡمَلُونَ ﴿۱۰۸﴾
وَأَقۡسَمُواْ بِٱللَّهِ جَهۡدَ أَيۡمَٰنِهِمۡ لَئِن جَآءَتۡهُمۡ ءَايَةٞ لَّيُؤۡمِنُنَّ بِهَاۚ قُلۡ إِنَّمَا ٱلۡأٓيَٰتُ عِندَ ٱللَّهِۖ وَمَا يُشۡعِرُكُمۡ أَنَّهَآ إِذَا جَآءَتۡ لَا يُؤۡمِنُونَ ﴿۱۰۹﴾
وَنُقَلِّبُ أَفِۡٔدَتَهُمۡ وَأَبۡصَٰرَهُمۡ كَمَا لَمۡ يُؤۡمِنُواْ بِهِۦٓ أَوَّلَ مَرَّةٖ وَنَذَرُهُمۡ فِي طُغۡيَٰنِهِمۡ يَعۡمَهُونَ ﴿۱۱۰﴾
ممنون و سپاس‌گزاریم از دوست عزیزمان برای قرائت زیبایی که داشتند. الهی که سراسر زندگی‌تان قرآنی باشد. سلامتی این عزیز قرآنی و خانواده محترمشان بلند صلوات بفرستید.
«ٱللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ عَجِّل فَرَجَهُم»
شروع
ای نام تو بهترین سرآغاز بی نام تو، نامه کِی کنم باز؟
از آنجا که بحث امروزمان بحث بسیار مهم و اساسی است، می‌‌خواهیم پایه و اساس موضوع امروز را قرآن قرار بدهیم. به همین دلیل بیایید اولین آیه‌‌ای که قرائت شد، یعنی آیه ۱۰۲ سوره انعام را همه با هم بخوانیم.[۲]
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ
«ذَٰلِكُمُ ٱللَّهُ رَبُّكُمۡۖ لَآ إِلَٰهَ إِلَّا هُوَۖ خَٰلِقُ كُلِّ شَيۡءٖ فَٱعۡبُدُوهُۚ وَهُوَ عَلَىٰ كُلِّ شَيۡءٖ وَكِيل»
چون خیلی خوب خواندید، یک بار دیگر با هم همخوانی داشته باشیم.
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ
«ذَٰلِكُمُ ٱللَّهُ رَبُّكُمۡۖ لَآ إِلَٰهَ إِلَّا هُوَۖ خَٰلِقُ كُلِّ شَيۡءٖ فَٱعۡبُدُوهُۚ وَهُوَ عَلَىٰ كُلِّ شَيۡءٖ وَكِيل»
احسنت به همه شما دوست‌داران قرآن! الهی که همیشه و همه‌‌جا در محضر قرآن باشیم.
هر کس دوست دارد حافظ و عامل به قرآن کریم باشد، بلند صلوات بفرستد.
«ٱللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ عَجِّل فَرَجَهُم»
ارائه محتوا
آیه‌‌ای که همخوانی کردیم، دنیایی حرف برای ما داشت؛ به همین دلیل بیایید کمی غرق در آیه بشویم تا شاید بتوانیم قطره‌‌ای از دریای بی‌کران این آیه را بچشیم.
خداوند در این آیه میفرماید: «ذَٰلِكُمُ ٱللَّهُ رَبُّكُمۡ»؛ خدایی با این عظمت (که نشانه‌های عظمت خداوند را همه می‌دانیم و البته خود خدا هم بخشی از آن را در آیات قبل از این بیان کرده) پروردگار شماست. «لَآ إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ»؛ جز او معبودی نیست. «خَٰلِقُ كُلِّ شَيۡءٖ»؛ آفریننده همه چیز است. «فَٱعۡبُدُوهُ»؛ پس تنها او را بپرستید. «وَهُوَ عَلَىٰ كُلِّ شَيۡءٖ وَكِيل»؛ و او کارساز و عهده‌دار هر چیزی است.
انصافاً کلمه به کلمه این آیه برای ما حرف دارد و اگر قرار باشد ساعت‌‌ها فقط درباره همین آیه با هم گفت‌وگو کنیم، شاید سال‌‌ها به طول بیانجامد؛ اما در این زمان کوتاهی که داریم به‌‌اجمال به سه بخش اصلی این آیه اشاره می‌‌کنیم:
- لَآ إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ؛ جز او معبودی نیست.
- خَٰلِقُ كُلِّ شَيۡءٖ؛ آفریننده همه چیز است.
- فَٱعۡبُدُوهُ؛ پس تنها او را بپرستید.
قبل از اینکه به توضیح هر مورد بپردازیم، بیایید یک بار دیگر به قسمت‌‌های این آیه نگاه کنیم و عظمت آن را دریابیم. خداوند میفرماید:
ذَٰلِكُمُ ٱللَّهُ؛ این است خدا.
رَبُّكُمۡ؛ پروردگار شما.
لَآ إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ؛ جز او معبودی نیست.
خَٰلِقُ كُلِّ شَيۡءٖ؛ آفریننده همه چیز است.
فَٱعۡبُدُوهُۚ؛ پس تنها او را بپرستید.
وَهُوَ عَلَىٰ كُلِّ شَيۡءٖ وَكِيل؛ و او عهده‌دار همه چیز است.
خب، برویم سراغ بخش اول:
۱. لَآ إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ
خداوند میفرماید: جز او معبودی نیست؛ یعنی خداوند آن‌قدر عظمت دارد که دیگر جایی برای دل بستن به دیگران و شریک قائل شدن برای عبادت باقی نمی‌‌ماند. «لَآ إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ»؛ جز او هیچ معبودی نیست. دقت داشتید به آیه؟ خداوند نمی‌‌فرماید من برتر از بقیه هستم؛ بلکه میفرماید: به جز من اصلاً معبودی وجود ندارد!
شاید بپرسید که ببخشید! پس این‌‌همه معبود و خدایی که در عالم وجود دارد و همه آنها را می‌‌پرستند چیست؟! به نظر شما چه پاسخی باید به او بدهیم؟[۳]
خیلی ممنون از مشارکتی که داشتید و البته برخی پاسخ‌‌های درستی که گفتید.
اما بیایید پاسخ این سؤال را از زبان رهبر دوست‌‌داشتنی ایران بشنویم. قبل از اینکه بیانات حضرت آقا را بخوانم، شما بفرمایید که قرار ما این بود که از کدام کتاب رهبری در این ماه صحبت کنیم؟[۴] احسنت به شما دوستان بادقت!
همان‌‌طور که گفتید، مقام معظم رهبری در کتاب «طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن» میفرمایند:
«لَآ إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ» (هیچ معبودی به جز او نیست) یعنی چه نیست؟ یعنی در دنیا نیست؟ هزاران معبود بود در دنیا! سیصدوشصت تا در خودِ کعبه آویزان و قرار داده شده بود؛ سیصدوشصت عروسک! همین‌قدر هم عروسک‌های جاندار در دنیا داشتند فرمانروایی میکردند. چطور الهی نیست؟!
تا اینجای مطلب حضرت آقا هم همین سؤال را تکرار میکنند و میفرمایند: چه کسی گفته در این دنیا معبودی نیست؟! دور خانه خود خدا فقط ۳۶۰ تا عروسک یا همان بت به عنوان معبود گذاشته بودند! جدای از این موارد، انسان‌‌های بسیاری بودند که به عنوان فرمانروا خودشان را معبود و خدای خلق می‌‌دانستند! امروز هم دنیا پر است از معبودهای مختلف. شاید برایتان جالب باشد که در هندوستان از بس تعداد خدایانشان زیاد است، به همین خاطر به «جنگل ادیان» معروف شده است؛ حتی حیوانات را هم به عنوان خدا قبول دارند و عبادت میکنند! با این اوضاع، چطور معبودی در این دنیا وجود ندارد؟!
خود حضرت آقا در ادامه میفرمایند:
چطور الهی نیست؟! یعنی اله واقعی نیست؛ اله قانونی نیست؛ اله حقیقی نیست؛ یعنی هر کس دیگر را غیر از الله… به معبودیت پذیرفتید، گناه کردید؛ برخلاف حق، عملی انجام دادید.
چقدر قشنگ حضرت آقا فرمودند! میفرمایند: چطور معبود و خدایی نیست؟! اطراف ما پر است از این معبودها؛ اما این‌‌ها کجا و معبود حقیقی کجا؟!
میان ماه من تا ماه گردون تفاوت از زمین تا آسمان است!
آقا میفرمایند این‌‌ها که خدا و معبود نیستند! این‌‌ها یک مشت بت و سنگ و حیوانند که همه مخلوق خدای اصلی‌‌اند. واقعاً خنده‌‌دار است که برخی از این افراد، چیزی را به عنوان معبود خود می‌‌پرستند که خودشان با دستان خود آن را ساخته‌‌اند! به همین خاطر آقا فرمودند این‌‌ها حقیقی نیستند؛ این‌‌ها واقعی نیستند. و اگر شما هم آنها را بپرستید، هم خلاف حق عمل کرده‌‌اید و هم مرتکب گناه شده‌‌اید.
برخی هم مدعی خداپرستی هستند، اما درواقع نگاه و امیدشان به دیگران است. این افراد به جای اینکه گوش‌‌‌به‌‌‌فرمان خدای متعال باشند، بردگان حلقه‌‌به‌‌گوش طاغوت‌‌های زمان مثل آمریکا هستند. این افراد حواسشان نیست که در حقیقت به جای خدا کس دیگری را به خدایی پذیرفته‌‌اند.
برویم سراغ بخش دوم آیه که مدنظر ماست.
۲. خَٰلِقُ كُلِّ شَيۡءٖ
خداوند میفرماید: من آفریننده همه چیز هستم. واقعاً نمی‌‌دونم چرا بعضی افراد اصرار دارند که بگویند خدایی نیست و همه چیز خودبهخود به وجود آمده است! این مشکل مغزی هم از گذشته‌های دور بوده و مختص زمان ما نیست. همان‌‌طور که می‌‌دانید، «نیوتن» یکی از دانشمندان و منجّمان زمان قدیم است. آقای نیوتن یک دوست دانشمندی داشت که همیشه اصرار می‌‌کرد خدایی وجود ندارد و همه چیز خودبهخود به وجود آمده است. نیوتن هم چون باهوش بود، مکانیک ماهر و زبردستی را پیدا کرد و به او گفت که یک ماکت کوچک از منظومه شمسی بسازد. سیارات این منظومه، توپ‌‌های کوچکی بودند که با تسمه به یکدیگر متصل شده بودند و برای آن هندل کوچکی قرار داده بود که با حرکت آن، تمام توپ‌‌ها به طرز بسیار جالبی در مدار خود حرکت میکردند و دور هسته مرکزی به گردش در می‌‌آمدند.
یک روز که نیوتن کنار میز مطالعه خود نشسته بود و این ماکت هم در مقابلش قرار داشت، دوست دانشمندش وارد شد و هنگامی که چشمش به آن ماکت زیبا افتاد، تعجب کرد و زمانی که نیوتن هندل ماکت را حرکت داد و آن سیارات به شکلی جالب به دور هسته مرکزی حرکت کردند، تعجب آن دانشمند بیشتر شد و فریاد زد: وای! چه چیز جالبی! چه کسی این را ساخته است؟! نیوتن هم زرنگی کرد و جواب داد هیچ‌کس، خودش تصادفی بوجود آمده است!
دانشمند که انگار خیلی بهش برخورده بود گفت: فکر کردید من احمقم؟! چگونه ممکن است این ماکت با این شکل جالب، خودش تصادفی بهوجود آمده باشد؟! نه‌‌تنها سازنده دارد، بلکه سازنده‌‌اش نابغه بوده است. اینجا بود که نیوتن به آرامی برخاست و دست روی شانه رفیقش گذاشت و گفت: دوست من! آنچه شما می‌‌بینید، جز یک ماکت کوچک نیست که از روی سیستم واقعی عظیم منظومه شمسی ساخته شده است؛ با این حال، شما حاضر نیستید بپذیرید که تصادفی و خودبهخود بهوجود آمده باشد. پس چگونه اعتقاد دارید خود منظومه شمسی با همه وسعت و پیچیدگی‌اش، آفریننده‌‌ای عاقل و قادر نداشته و بدون سازنده است؟! اینجا بود که دوست دانشمندش شرمنده شد و جوابی برای گفتن نداشت.[۵]
کسی که ذره‌‌ای عقل در سر داشته باشد، محال است بگوید چیزی بدون اراده خداوند به وجود آمده است؛ چراکه خداوند «خَٰلِقُ كُلِّ شَيۡءٖ» است.
کدام معبودی جز خداوند می‌‌تواند این همه موجودات عجیب و غریب را درست کند؟!
کدام معبودی جز خداوند می‌‌تواند میلیاردها کهکشان خلق کند که کهکشان راه شیری فقط یکی از آن‌‌هاست؟!
کدام معبودی جز خداوند می‌‌تواند آسمان را به این زیبایی بسازد که ورود و خروج، حرکت و توقف هرکدام از اجرام در آن، ثابت و مشخص باشد؟!
کدام معبودی جز خداوند می‌‌تواند دریایی را خلق کند که تابه‌‌حال کسی نتوانسته به اعماق آن راه پیدا کند و هنوز تمام ماهی‌‌های دریا کشف نشده است و موجوداتی در آن هستند که خلقتشان با عقل منطقی و علمی امروز اصلاً جور درنمی‌‌آیند.
تنوع
قبل از اینکه وارد بحث سوم شویم، اجازه دهید چند سؤال ساده اما جالب بپرسم.
سؤال اول: به نظر شما آیا بدون قلب امکان زندگی کردن هست یا خیر؟
احسنت به همگی! اصلاً ما آدم ها زمانی می‌‌میریم که قلبمان از کار بیفتد.
سؤال دوم: به نظر شما آیا بدون مغز امکان زندگی کردن هست یا خیر؟!
جواب این یکی هم روشن است. وقتی مغز انسان از کار می‌‌افتد، کارکرد تمام اعضای بدن نیز منحل میشود. خیلی افراد با اینکه تمام اعضای بدنشان سالم است، ولی چون ضربه مغزی می‌‌شوند، زندگی‌شان به فنا می‌رود و هیچ امیدی به ادامه زندگی آنها نیست.
اما چون از قدرت و البته خلقت‌‌های عجیب خداوند صحبت کردیم، پس به این سؤالات هم پاسخ بدهید.
سؤال سوم: شما گفتید که بدون قلب، امکان زندگی نیست، اما خداوند موجوداتی را خلق کرده است که اصلاً قلب ندارند. بفرمایید کدام حیوانات هستند؟[۶]
ممنونم از لطف و همراهی همه دوستان.
گفتیم بدون قلب نمی‌‌توان زندگی کرد، اما خداوند برای اینکه قدرت خود را به ما نشان دهد، برخی موجودات را بدون قلب آفریده است. عروس دریایی، ستاره دریایی، اسفنج دریایی و شقایق دریایی اصلاً قلب ندارند.[۷] جالب است که خداوند فقط به یک موجود اکتفا نکرده و چندین مورد را بدون قلب آفریده تا کسی نگوید که این استثناست و از روی شانس یا اتفاق!
سؤال چهارم: شما گفتید که بدون مغز، امکان زندگی کردن نیست و تمام اعضای بدن نیز از کار می‌‌افتند؛ اما خداوند موجوداتی را خلق کرده که اصلاً مغز ندارند. بفرمایید کدام حیوانات هستند؟[۸]
ممنون از برخی دوستان که پاسخ اشتباه دادند، اما مشارکت داشتند!
حلزون‌‌ها دارای قلب، کلیه، معده، دهان و سیستم عصبی هستند، اما مغز ندارند. صدف‌‌ها هم بدون مغز زندگی میکنند. زنبق دریایی هم همیشه به کف اقیانوس چسبیده و شبیه به گیاهان می‌‌باشد. این حیوان هم هیچ مغزی در بدن خود ندارد.[۹]
اما سؤال پنجم: به نظر شما میشود موجودی بدون قلب و مغز وجود داشته باشد؟!
برخی می‌‌گویند حاج آقا! این یکی دیگر نمی‌‌شود که مغز و قلب کلاً نباشد! درست است که از نظر عقلی و علمی، محال است، اما خداوند برای اینکه به ما بفهماند «خَٰلِقُ كُلِّ شَيۡءٖ» است، این موجود را هم خلق کرده است.
عروس دریایی یکی از مخلوقات بسیار زیباست و هیچ قلب و خون‌‌رسانی در کل بدنش وجود ندارد. عروس دریایی جزء بزرگ‌‌‌ترین حیوانات بدون قلب، با فاصله زیاد از لحاظ اندازه شمرده میشود. این موجود دریایی مغز هم ندارد؛ پس می‌‌توان آن را موجودی بدون قلب و مغز دانست.
الله اکبر از این همه جلال و جبروت و عظمت خدای متعال! با این نگاه، خواندن آیه لذت بخش میشود که میفرماید:
«ذَٰلِكُمُ ٱللَّهُ رَبُّكُمۡۖ لَآ إِلَٰهَ إِلَّا هُوَۖ خَٰلِقُ كُلِّ شَيۡءٖ فَٱعۡبُدُوهُۚ وَهُوَ عَلَىٰ كُلِّ شَيۡءٖ وَكِيل»
برویم سراغ سومین بخش آیه.
۳. فَاعْبُدُوهُ
خداوند میفرماید فقط و فقط مرا بپرستید. شاید بپرسید چرا؟ چون همه‌‌کارۀ عالم، خداست. چون تنها خالق، خداست. این خدا، خدایی است که باید عبادت شود.
آن خدایی که می‌‌تواند حیوانات بدون قلب و مغز بیافریند، قابل ستایش و عبادت است.
آن خدایی که می‌‌تواند میلیاردها کهکشان بسازد، قابل ستایش و عبادت است.
آن خدایی که «خَٰلِقُ كُلِّ شَيۡءٖ» است، قابل ستایش و عبادت است.
آن خدایی که «لَآ إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ» است، قابل ستایش و عبادت است.
این خدا، واقعاً پرستیدنی و قابل ستایش است!
جمع‌بندی
در این جلسه، محور بحث آیه ۱۰۲ سوره انعام بود و در سه بخش، نکاتی را درباره آن توضیح دادیم که البته قطره‌‌ای بود در برابر دریای بی‌کران این آیه و گفتیم:
اولاً: «لَآ إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ» است؛ یعنی جز او معبودی نیست.
ثانیاً: «خَٰلِقُ كُلِّ شَيۡءٖ» است؛ یعنی آفریننده همه چیز است.
ثالثاً:ً «فَٱعۡبُدُوهُۚ» است؛ پس تنها او را بپرستید.
تکلیف
از موجودات و مخلوقات عجیب و غریب خداوند صحبت کردیم. به همین دلیل لطف کنید و برای جلسه بعد یکی از عجایب خلقت الهی را بنویسید و بیاورید.
دعای پایانی
در انتهای کلاس بیایید دست به دعا برداریم:
خدایا! به حق این ماه عزیز، توفیق اطاعت و بندگی‌‌ات را به ما عنایت بفرما؛ الهی آمین!
بارالها! به حق اهل‌بیت(علیهم السلام) و قرآن، توفیق عبادات خالصانه و پرستش مخلصانه را به ما عنایت بفرما؛ الهی آمین!
پروردگارا! به رهبر عزیزتر از جان ما، امام خامنه‌ای(حفظه الله) سلامتی و طول عمر باعزت عنایت بفرما؛ الهی آمین!
شادی دل اهل‌بیت عصمت و طهارت(علیهم السلام) خصوصاً وجود نازنین امام محمد باقر(علیه السلام) بلند صلوات بفرستید.
«ٱللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ عَجِّل فَرَجَهُم»
[۱]. مربیان گرامی توجه داشته باشند: بهتر آن است که خود متربیان آیات روزانه را تلاوت کنند؛ اما اگر نشد، بهتر است خود مربی قرائت کند و به هر دلیلی اگر مربی نیز نتوانست، می‌‌توان از فیلم و صوت قرّاء مشهور استفاده کرد.
[۲]. برای همراهی متربیان ضروری است که آیه مربوطه، مقابل دیدگان آنها باشد؛ لذا حتماً باید متربیان در محضر قرآن باشند و همخوانی آیه را از روی قرآن انجام دهند.
[۳]. مربیان عزیز باید ابتدا نظرات متربیان را بشنوند، سپس به ادامه بحث بپردازند.
[۴]. ابتدا مشارکت‌گیری صورت گیرد، سپس به ادامه بحث پرداخته شود.
[۵]. https://jal-alkhalegh.blogsky.com/1394/04/20/post-7
[۶]. برای مشارکت و همراهی متربیان، ضروری است که پاسخ کامل متربیان شنیده شده و از کسانی که پاسخ صحیح می‌دهند، تقدیر و تشکر شود.
[۷]. https://namnak.com/weird-animals-without-a-heart.p77484
[۸]. مشارکت فراموش نشود.
[۹]. https://namnak.com/animals-without-brains.p77479
