استاد: حجت الاسلام محمدرضا اعوانی
جلسه هفتم دعای ۸ صحیفۀ سجادیه
درباره دعای هشتم صحیفۀ سجادیه صحبت می‌کردیم.
بعدازاینکه حضرت فرمود: اللَّهُمَّ إِنيِّ أَعُوذُ بِكَ مِنْ هَيَجَانِ الْحِرْصِ خدایا! به تو پناه می‌آورم از هیجان حرص» یعنی من با دنیا گونه‌ای برخورد کنم که از خطوط قرمز تو عبور کنم و از واقعیت این دنیا غفلت نمایم. که مفصل درباره آن صحبت کردیم.
دومین عبارتی که حضرت در این دعا بیان می‌فرماید این است: «وَ سَوْرَةِ الْغَضَبِ» خدایا به تو پناه می‌برم از تندی غضب
کما اینکه در باب حرص بیان شد که دو نوع است: ۱-حرص مضموم ۲-حرص ممدوح مانند حرص به اطاعت خدا، حرص به هدایت مردم و…، در مورد غضب نیز باید گفت غضب بر دو نوع است:۱-غضب مضموم ۲-غضب ممدوح
گاهی اوقات انسان برای خدا غضب می‌کند که این نوع غضب خوب و ممدوح است. در تأیید این مطلب می‌توان به خطبه۳۰ نهج‌البلاغه اشاره نمود: ازآنجایی‌که ابوذر صراحت لهجه داشت و عثمان را از کارهای خلافی که انجام می‌داد نهی می‌نمود و نصیحت می‌کرد، عثمان او را تبعید کرد. حضرت امیر وقتی با حسنین علیه‌السلام او را بدرقه می‌کردند این جمله را به ایشان فرمودند: « يَا أَبَاذَرٍّ إِنَّكَ غَضِبْتَ لِلَّهِ، فَارْجُ مَنْ غَضِبْتَ لَهُ» ای ابوذر تو برای خدا غضب نمودی پس امید داشته باش به خدایی که برای او غضب کردی پس اگر انسان برای خدا غضب کند باید به پاداش الهی امید داشته باشد.
اما گاهی اوقات غضب برای خدا نیست بلکه نفس اماره حاکم است و جایی که نباید غضب کند غضب می‌نماید. یعنی از حدود الهی تجاوز می‌کند. حال این غضبی که برای رضای خدا نیست اگر تند باشد چه خواهد شد. تندی غضب انسان را از حالت عادی خارج می‌نماید. غضب از مهم‌ترین جنود شیطان است.
برای تبیین این مطلب دو کار باید انجام دهیم اولاً باید چرایی پناه بردن به خداوند را تبیین کنیم. وجه تبیین آن این است که اگر انسان این چرایی را بداند با یک پتانسیل بالایی بحث طلب پناهندگی به خدای متعال را پیگیری می‌نماید. به ضجه و زاری از خدا می‌خواهد که او را پناه دهد. وقتی اهمیت موضوع زیر سایه چرایی متوجه شد البته با یک پتانسیل بالا از خدا طلب می‌کند و در مقام عمل هم سعی می‌کند رفتارش را اصلاح می‌نماید.
ثانیاً باید چگونگی پناه بردن به خدا از تندی غضب را تبیین نماییم چون در مقام تکوین کار دست خداست و فقط باید از او بخواهیم که ما را پناه دهد اما در مقام تشریع پناه بردن به خدای متعال راهکار دارد.
اما نکته اول که بحث چرایی پناه بردن به خدا
حضرت پیامبر صلی‌الله علیه و آله فرمود: «اَلْغَضَبُ یُفْسِدُ الایمانَ کَما یُفسِدُ الخَلّ العَسَلَ» غضب و خشم مذموم ایمان انسان را فاسد می‌کند کما اینکه سرکه عسل را فاسد می‌کند. می‌دانید که سرکه اگر به عسل برسد، عسل را از بین می‌برد. غضب هم ایمان انسان را زایل می‌کند. بنابراین خیلی مهم است چون ایمان سبب نجات انسان است به‌واسطه غضب از بین می‌رود، یعنی انسان خدا، رسول و قیامت را باور کرد و به آن ایمان آورده است اما با غضب این ایمان فاسد می‌شود.
ایمان چیست که فرمودند الغضب یفسد الایمان؟ در نهج‌البلاغه از حضرت درباره ایمان سوال کردند حضرت فرمود:« قَدْ سُئِلَ عَنِ الْإِيمَانِ فَقَالَ عَلَيْهِ السَّلَامُ الْإِيمَانُ مَعْرِفَةٌ بِالْقَلْبِ وَ إِقْرَارٌ بِاللِّسَانِ وَ عَمَلٌ بِالْأَرْكَانِ» ايمان، شناختن به دل است و اقرار به زبان و با انجام دادن با اعضاء (دست‌وپا و چشم و گوش و زبان و مانند آن‌ها) است. غضب این ایمان را فاسد می‌کند و باور من نسبت به خدا، پیامبر و قیامت را ضعیف می‌کند (چون ترجمۀ تحت‌اللفظی ایمان «باور» است.) وقتی برای انسان این حالت ایجاد شد، در مقام عمل هم سست می‌شود. یعنی گاهی اوقات غضب آن‌قدر ایمان را فاسد می‌کند که انسان از عمل ناامید می‌گردد.
همین یک روایت کافی است که انسان نگران شود. ایمانی که بنا بود انسان را به بهشت ببرد با غضب زایل می‌شود. امام سجاد علیه‌السلام در ابتدای دعای بیستم از خدا می‌خواهد که خدایا ایمان من را به درجه کمال برسان« اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ ، وَ بَلِّغْ بِإِيمَانِي أَكْمَلَ الْإِيمَانِ» چرا امام از خدا ایمان کامل طلب می‌کند؟ چون انسان اگر بخواهد رشد کند چاره‌ای جز تقویت ایمان ندارد. تمام مشکلات ما انسان‌ها از ضعف ایمان است.
پس ایمان باید تقویت شود تا انسان رشد نموده و به مقصد و مقصود خود برسد اما یک غضب نابجا ایمان را از بین می‌برد. درواقع ایمانی که سبب رشد بود با یک غضب از بین رفت.
امام صادقعلیه‌السلام فرمودند:« اَلْغَضَبُ مِفْتَاحُ كُلِّ شَرٍّ» غضب کلید هر بدی است. یعنی اگر کسی غضب کرد باید منتظر کارهای شر دیگری هم باشد چون کلید شرور را به دست گرفته است. پس جا دارد که انسان از تندی غضب به خدا پناه ببرد.
بنابراین چرایی فرمایش امام سجاد علیه‌السلام که فرمود: «وَ سَوْرَةِ الْغَضَبِ» روشن شد.
اما نکته دوم: راهکارهای مقابله با تندی غضب
در اینجا بر اساس روایات چهار راهکار جهت مقابله با تندی غضب بیان خواهد شد.
راهکار اول: یاد الهی
امام صادقعلیه‌السلام فرمودند:« أَوْحَى اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَى بَعْضِ أَنْبِيَائِهِ يَا اِبْنَ آدَمَ اُذْكُرْنِي فِي غَضَبِكَ أَذْكُرْكَ فِي غَضَبِي لاَ أَمْحَقْكَ فِيمَنْ أَمْحَقُ وَ اِرْضَ بِي مُنْتَصِراً فَإِنَّ اِنْتِصَارِي لَكَ خَيْرٌ مِنِ اِنْتِصَارِكَ لِنَفْسِكَ» خداوند به بعضی از پيامبرانش وحي فرمود: اي فرزند آدم، در هنگام خشم به ياد من باش، تا من نيز در هنگام خشم به ياد تو باشم و تو را با ديگران هلاك نگردانم، به انتقام‌گیری من راضی باش چون انتقام‌گیری من از انتقام‌گیری تو بهتر است.
البته اینکه امام فرمود انتقام‌گیری من بهتر از انتقام‌گیری توست منافاتی با این ندارد که درجاهایی مثل جنگ و دفاع از مظلوم انسان به فکر انتقام باشد چون در این مواقع انسان به‌عنوان یدالله محسوب می‌شود. امام زمانعجّل الله تعالی فرجه الشریف هم ظهور نماید منتقم خون امام حسینعلیه‌السلام خواهد شد، اما این موارد همان غضب ممدوح است. درحالی‌که این روایت درباره غضب مذموم است.
قدیم وقتی افراد عصبانی می‌شدند، با حالت خاصی می‌گفت:«لا اله الا الله» درواقع او در حال غضب خدا را به وحدانیت یاد می‌کرد. وقتی انسان غضب کرد خدا را با «لا اله الا الله» یادکرد خدا هم او را یاد می‌کند.
راهکار دوم: نزدیک شدن به زمین
امام باقر علیه‌السلام فرمودند:« إِنَّ هَذَا اَلْغَضَبَ جَمْرَةٌ مِنَ اَلشَّيْطَانِ تُوقَدُ فِي قَلْبِ اِبْنِ آدَمَ وَ إِنَّ أَحَدَكُمْ إِذَا غَضِبَ اِحْمَرَّتْ عَيْنَاهُ وَ اِنْتَفَخَتْ أَوْدَاجُهُ وَ دَخَلَ اَلشَّيْطَانُ فِيهِ فَإِذَا خَافَ أَحَدُكُمْ ذَلِكَ مِنْ نَفْسِهِ فَلْيَلْزَمِ اَلْأَرْضَ فَإِنَّ رِجْزَ اَلشَّيْطَانِ لَيَذْهَبُ عَنْهُ عِنْدَ ذَلِكَ» اين غضب و خشمى كه در وجود شماست شراره‌ای شيطانى است كه در دل آدميزاد شعله‌ور مى‌شود، و چون كسى از شما خشمگين شود، چشمانش سرخ شود و رگ‌های گردنش ورم كند و شيطان در وجودش درآید، پس هرگاه كسى از شما از اين حالت خويش بترسد، به زمین بچسبد، زيرا وسوسه شيطان در آن هنگام از او دور شود.
انسان در هنگام غضب اگر ایستاده است سریع بنشیند، اگر نشسته است سریع دراز بکشد. بالاخره سریع خود را به زمین نزدیک کند.
اینکه چه سری است در زمین که نزدیک شدن به آن تندی غضب را آرام می‌کند، از حکمت‌های الهی است و ما خبر نداریم.
راهکار سوم: لمس کردن طرف مقابل، اگر نامحرم نیست(ارحام)
لمس کردن ارحام، غضب انسان را آرام می‌کند. در احوالات امام کاظمعلیه‌السلام هست که روزی هارون با غضب دستور داد امام را حاضر کنند، وقتی امام حاضر شد، هارون سؤالی پرسید و امام می‌دانست که اگر به‌صراحت جواب دهد، غضب هارون شدت خواهد گرفت. امام فرمود دستت را به من بده( چون هارون از فرزندان عباس عموی پیامبر بود و درواقع امام و هارون از یک رحم بودند) سپس حضرت جواب سوال را داد و هارون با تمام وجود احساس آرامش کرد و به امام کاظم عرض کرد شما درست فرمودید و من آرام شدم.
راهکار چهارم: وضو گرفتن
رسول اکرم صلی‌الله علیه و آله فرمود:« اِنَّ الغَضَبَ مِنَ الشَّيطانِ وَاِنَّ الشَّيطانَ خُلِقَ مِنَ النّارِ وَاِنَّما تُطفَأُ النّارُبِالماءِ فَاِذا غَضِبَ اَحَدُكُم فَليَتَوَضَّاْ» خشم از شيطان و شيطان از آتش آفريده شده است و آتش با آب خاموش می‌شود،پس هرگاه يكى از شما به خشم آمد، وضو بگيرد.
هنگام وضو درعین‌حال که از آب استفاده می‌شود و آب هم آتش را خاموش می‌کند، در روایت گفته شده است که «الوضو نور» یک نورانیتی به انسان می‌دهد. بنابراین اگر انسان وضو بگیرد در کنترل غضب اثرگذار است.
شاید اشکال شود که موقع غضب انسان مثل کوره داغ است و اگر فرصت وضو گرفتن داشته باشد که خودبه‌خود آرام می‌گیرد و نیازی به وضو نیست.
در جواب می‌گوییم اولاً انسان از خداوند توفیق بخواهد که دائم الوضو باشد و ثانیاً گاهی اوقات هم این‌چنین نیست بلکه اگر خداوند به انسان پناه بدهد او می‌تواند با وضو غضب خود را آرام کند. و اساساً در این دعا همین را از خداوند می‌خواهیم « اللَّهُمَّ إِنيِّ أَعُوذُ بِكَ مِنْ هَيَجَانِ الْحِرْصِ وَ سَوْرَةِ الْغَضَبِ» البته نکته‌ای که باید توجه نمود این است که انسان باید مراقب باشد که موقع غضب سریع منطقه را ترک کند و سخن نگوید و آنچه موجب تشدید غضب می‌شود را نگاه نکند و… .
امیدواریم که خداوند و رسول و حجج الهی به انسان کمک نمایند تا او از حدود الهی تجاوز نکند.
والسلام علیکم و رحمت‌الله و برکاته.
