بسم الله الرحمن الرحیم
يَوۡمَئِذٖ يَصۡدُرُ ٱلنَّاسُ أَشۡتَاتٗا لِّيُرَوۡاْ أَعۡمَٰلَهُمۡ . فَمَن يَعۡمَلۡ مِثۡقَالَ ذَرَّةٍ خَيۡرٗا يَرَهُۥ . وَمَن يَعۡمَلۡ مِثۡقَالَ ذَرَّةٖ شَرّٗا يَرَهُۥ .[۱]
بعضی وقت‌‌‌ها فکر می‌‌کنیم کار ما چه اثری دارد؟ به‌ویژه در عرصه‌‌‌های اجتماعی، گاهی به ذهنمان می‌‌رسد ما که نه رسانه‌‌‌ای داریم، نه قدرتی داریم و نه سرمایه و ثروتی، و در کل نمی‌‌توانیم کار چشم‌گیری برای اسلام و انقلاب انجام دهیم.
خدای متعال در آیات سوره زلزال به ما تذکر میدهد اگر به اندازه توانی که خدا به شما داده، کار خیر انجام دهید، اعمال شما گم نمی‌‌شود و هر عملی هرقدر کوچک، ثبت میشود و فراموش نمی‌‌شود. علامه طباطبائی(ره) در «تفسیر المیزان» می‌‌فرماید:
الذرة ما يرى في شعاع الشمس من الهباء، و تقال لصغار النمل.[۲]
یعنی عرب «ذره» را به آن دانه‌‌‌های غباری می‌‌گوید که در شعاع نور خورشید دیده میشود و هم‌‌چنین به مورچه‌‌‌های کوچک هم گفته میشود. این تذکر برای عموم مردم، هم امیدبخش و هم بیم‌‌آفرین است که اگر می‌‌توانیم ذره‌‌‌ای به جبهه حق مدد برسانیم، نباید دریغ کنیم و مواظب باشیم که ذره‌‌‌ای آب به آسیاب دشمنان جبهه حق نریزیم.
مصادیق این کمک، فراوان است: از شرکت در راه‌پیمایی، شرکت و دعوت به انتخابات، حضور در اردوهای جهادی و نهضت مواسات، تبیین اسلام سیاسی و تقویت نظام جمهوری اسلامی که به تعبیر شهید سلیمانی، حرم است و … .
جالب است که حیوانات هم در این قاعده کلی نقش‌‌آفرینی می‌‌کنند. در روایات داریم که وقتی حضرت ابراهیم(ع) را به آتش افکندند، حیوانات از خدای متعال اجازه گرفتند تا بر سر ایشان آب بریزند و خداوند متعال فقط به قورباغه اجازه داد. قورباغه با اینکه دوسوم بدنش سوخت، اما این مأموریت را به جد انجام داد.[۳]
چون انسان بسیار اهل فراموشی است، خداوند متعال در آیات مختلفی از قرآن بر این مطلب تأکید فرموده و در هر آیه، از زاویه‌‌‌ای متفاوت به این حقیقت پرداخته شده است. مثلا در آیه ۱۱۰ سوره مبارکه بقره می‌‌فرماید:
«وَأَقِيمُواْ ٱلصَّلَوٰةَ وَءَاتُواْ ٱلزَّكَوٰةَۚ وَمَا تُقَدِّمُواْ لِأَنفُسِكُم مِّنۡ خَيۡرٖ تَجِدُوهُ عِندَ ٱللَّهِۗ إِنَّ ٱللَّهَ بِمَا تَعۡمَلُونَ بَصِيرٞ»؛ هر کار خیری که در دنیا انجام داده بودید و بدون حبط عمل به سلامتی از دنیا عبور داده‌‌اید، در روز قیامت آن را نزد خداوند متعال می‌‌یابید و اعمال شما گم نمی‌‌شود؛ زیرا خداوند متعال بصیر است و اعمال شما را می‌‌بیند.
البته اعمال انسان طبق آیات و روایات، صورت آخرتی دارد و انسان در روز قیامت صورت آخرتی آن اعمال را می‌‌بیند؛ مثلا خوردن مال یتیم از روی ظلم، حقیقتاً به صورت پرکردن شکم از آتش است[۴] و انسان‌‌‌های معمولی هرچند در این دنیا صورت آخرتی این عمل را نمی‌‌بینند، اما در روز قیامت که به سبب از دست دادن بدن، چشم آخرتی انسان بازتر و تیزتر میشود، صورت آخرتی عمل خود را به‌روشنی خواهند دید.
«لَّقَدۡ كُنتَ فِي غَفۡلَةٖ مِّنۡ هَٰذَا فَكَشَفۡنَا عَنكَ غِطَآءَكَ فَبَصَرُكَ ٱلۡيَوۡمَ حَدِيد»؛[۵] (به او خطاب میشود) تو از این صحنه (و دادگاه بزرگ) غافل بودی و ما پرده را از چشم تو کنار زدیم، و امروز چشمت کاملاً بیناست.
در مورد اعمال خیر انسان هم همین قاعده صادق است. در کتاب «ثواب الاعمال» شیخ صدوق(ره) به سند صحیح در مورد شخصی که در دنیا اِدخال سرور در قلب مؤمن کرده، آمده است:
«حَدَّثَنِي مُحَمَّدُ بْنُ مُوسَى بْنِ الْمُتَوَكِّلِ قَالَ حَدَّثَنِي عَبْدُاللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ الْحِمْيَرِيُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ بْنِ أَبِي‌‌الْخَطَّابِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ سَدِيرٍ الصَّيْرَفِيِّ فِي حَدِيثٍ لَهُ طَوِيلٍ قَالَ قَالَ أَبُوعَبْدِاللَّهِ؟ع؟: إِذَا بُعِثَ الْمُؤْمِنُ مِنْ قَبْرِهِ خَرَجَ مَعَهُ مِثَالٌ مِنْ قَبْرِهِ يَقْدُمُهُ أَمَامَهُ وَ كُلَّمَا رَأَى الْمُؤْمِنُ هَوْلًا مِنْ أَهْوَالِ يَوْمِ الْقِيَامَةِ قَالَ لَهُ الْمِثَالُ لَا تَحْزَنْ وَ لَا تَفْزَعْ وَ أَبْشِرْ بِالسُّرُورِ وَ الْكَرَامَةِ مِنَ اللَّهِ فَلَا يَزَالُ يُبَشِّرُهُ بِالسُّرُورِ وَ الْكَرَامَةِ مِنَ اللَّهِ حَتَّى يَقِفَ بَيْنَ يَدَيِ اللَّهِ جَلَّ جَلَالُهُ فَيُحَاسِبُهُ حِسَاباً يَسِيراً وَ يَأْمُرُ بِهِ إِلَى الْجَنَّةِ وَ الْمِثَالُ أَمَامَهُ فَيَقُولُ لَهُ الْمُؤْمِنُ رَحِمَكَ اللَّهُ نِعْمَ الْخَارِجُ كُنْتَ مَعِي مِنْ قَبْرِي وَ مَا زِلْتَ تُبَشِّرُنِي بِالسُّرُورِ وَ الْكَرَامَةِ حَتَّى رَأَيْتُ ذَلِكَ فَمَنْ أَنْتَ قَالَ فَيَقُولُ أَنَا السُّرُورُ الَّذِي كُنْتَ أَدْخَلْتَهُ عَلَى أَخِيكَ الْمُؤْمِنِ خَلَقَنِي اللَّهُ مِنْهُ لِأُبَشِّرَكَ»[۶]
سُدير صيرفى در يك حديث طولانى از امام صادق(ع) روايت كرده است كه فرمود: هنگامى كه خداوند مؤمن را از قبر برمى‌‌انگيزد، همراه او تمثالى كه پيشاپيش او به راه مى‌‌افتد، از قبر خارج میشود، و چون آن شخص مؤمن با يكى از دشواري‌هاى ترسناك روز قيامت روبه‌رو شود، آن تمثال به او می‌‌‌گويد: اندوهگين و پريشان مباش! و تو را به شادى و بزرگداشت خداوندى بشارت باد؛ و پيوسته چنين باشد تا آنكه در پيشگاه خداوند بايستد. آن‌گاه خداوند به‌‌آسانى از او حساب می‌‌‌كشد، و فرمان میدهد كه او را به سوى بهشت ببرند؛ درحالى‌‌‌‌كه آن تمثال در پيش روى مؤمن قرار دارد، و مؤمن به او می‌‌‌گويد: رحمت حق بر تو باد! تو چه خوب همدمى بودى كه با من از قبر (تا به اينجا) همراه شدى و همواره مرا به شادى و كرامت بشارت دادى. به آنچه مژده می‌‌‌دادى، دست يافتم. اكنون (به من بگو كه) تو كيستى؟ تمثال در جواب مؤمن می‌‌‌گويد: من همان شادمانى و سرورى هستم كه تو (در دنيا) به برادر دينى خود ارزانى داشتى. خداوند مرا از آن شادمانى و سرور آفريد تا تو را شادمان كنم.
یعنی ادخال سرور در قلب مؤمن به صورت انسان خوش‌رویی در روز قیامت ظاهر میشود و انسان را در ترس‌‌‌های روز قیامت به بهشت بشارت میدهد.
در آیه ۴۹ سوره مبارکه کهف هم به این دو نکته اشاره شده است که اولا همه اعمال انسان، اعم از کوچک و بزرگ در دستگاه خدای متعال گم نمی‌‌شود و ثانیاً همه اعمال با چهره قیامتی خود نزد انسان حاضر می‌‌شوند.
«وَوُضِعَ ٱلۡكِتَٰبُ فَتَرَى ٱلۡمُجۡرِمِينَ مُشۡفِقِينَ مِمَّا فِيهِ وَيَقُولُونَ يَٰوَيۡلَتَنَا مَالِ هَٰذَا ٱلۡكِتَٰبِ لَا يُغَادِرُ صَغِيرَةٗ وَلَا كَبِيرَةً إِلَّآ أَحۡصَىٰهَاۚ وَوَجَدُواْ مَا عَمِلُواْ حَاضِرٗاۗ وَلَا يَظۡلِمُ رَبُّكَ أَحَدٗا»؛ و کتاب [کتابی که نامه اعمال همه انسان‌هاست] در آنجا نهاده میشود؛ پس گنه‌کاران را می‌بینی که از آنچه در آن است، ترسان و هراسانند و می‌گویند: ای وای بر ما! این چه کتابی است که هیچ عمل کوچک و بزرگی را فرونگذاشته، مگر اینکه آن را به‌‌شمار آورده است؟! و (این در حالی است که) همه اعمال خود را حاضر می‌بینند، و پروردگارت به هیچ‌‌کس ستم نمیکند.
گاهی عمل کوچک، باعث زیاد شدن ثواب اعمال بزرگ میشود. قاعده خداوند در محاسبه اعمال، این است که همه اعمال انسان را مانند بهترین اعمال انسان محاسبه می‌‌کند و ثواب سایر اعمال را با بهترین عمل محاسبه می‌‌کند. خداوند در سوره توبه، می‌‌فرماید:
«ذَٰلِكَ بِأَنَّهُمۡ لَا يُصِيبُهُمۡ ظَمَأٞ وَلَا نَصَبٞ وَلَا مَخۡمَصَةٞ فِي سَبِيلِ ٱللَّهِ وَلَا يَطَ‍ُٔونَ مَوۡطِئٗا يَغِيظُ ٱلۡكُفَّارَ وَلَا يَنَالُونَ مِنۡ عَدُوّٖ نَّيۡلًا إِلَّا كُتِبَ لَهُم بِهِۦ عَمَلٞ صَٰلِحٌۚ إِنَّ ٱللَّهَ لَا يُضِيعُ أَجۡرَ ٱلۡمُحۡسِنِينَ * وَلَا يُنفِقُونَ نَفَقَةٗ صَغِيرَةٗ وَلَا كَبِيرَةٗ وَلَا يَقۡطَعُونَ وَادِيًا إِلَّا كُتِبَ لَهُمۡ لِيَجۡزِيَهُمُ ٱللَّهُ أَحۡسَنَ مَا كَانُواْ يَعۡمَلُونَ»[۷]
هر عملی که دشمن را عصبانی می‌‌کند و هر سختی‌ای که در این راه تحمل میشود، برای مؤمنین به عنوان عمل صالح ثبت میشود و خداوند اجر مؤمنینی که کار نیک می‌‌کنند را ضایع نمیکند. در ذیل آیه ۱۲۱ نحوه محاسبه اعمال و جزا و پاداش الهی بیان میشود و می‌‌فرماید: جزای خداوند به آنها بهترین عملی است که انجام می‌‌دادند.
در «تفسیر نمونه»[۸] برای این آیه دو تفسیر بیان شده است و مطلب مزبور را مطابق ظاهر آیه فهمیده‌‌اند:
مفسران براى جمله «أَحۡسَنَ مَا كَانُواْ يَعۡمَلُونَ» دوگونه تفسير ذكر كردهاند كه يكى بر اساس اين است كه كلمه «أحسن» وصف براى افعال آنها باشد، و ديگرى وصف پاداش آنها. در تفسير اول كه ما در بالا انتخاب كرديم و با ظاهر آيه نيز موافق‌تر است، اين‌گونه اعمال مجاهدان به عنوان بهترين اعمال دوران حياتشان شناخته شده و خداوند پاداش آن را متناسب با آن مىدهد.
در سوره نور آیه ۳۸ هم این مطلب تکرار شده است: «لِيَجۡزِيَهُمُ ٱللَّهُ أَحۡسَنَ مَا عَمِلُواْ وَيَزِيدَهُم مِّن فَضۡلِهِۦۗ وَٱللَّهُ يَرۡزُقُ مَن يَشَآءُ بِغَيۡرِ حِسَابٖ» از عبارت «يَزِيدَهُم مِّن فَضۡلِهِۦ» می‌‌فهمیم که «أَحۡسَنَ مَا عَمِلُواْ» بهترین عمل انسان است و احتمال دوم که آیت‌‌الله مکارم شیرازی در «تفسیر نمونه» مطرح کرده بودند، صحیح نیست. ایشان در این آیه هم احتمال اول را که در ذیل آیه ۱۲۲ سوره توبه موافق ظاهر آیه تشخیص داده بودند، اینجا مطرح کرده‌‌اند:
اين احتمال نيز در تفسير جمله فوق وجود دارد كه منظور اين است خداوند تمام اعمال آنها را بر معيار و مقياس بهترين اعمالشان پاداش مىدهد؛ حتى اعمال كم‌‌اهميت و متوسطشان همرديف بهترين اعمالشان در پاداش خواهد بود! و اين از فضل خداوند دور نيست؛ چراكه در مقام عدالت و مجازات برابرى ضرورى است. اما هنگامى كه به مقام فضل و كرم مىرسد، مواهب و بخشش‌‌ها بی‌‌حساب است؛ چراكه ذات پاكش نامحدود است و نعمتش نامتناهى و كرمش بى‌‌پايان.[۹]
علامه طباطبائی(ره) در «تفسیر المیزان» نیز این احتمال را می‌‌پذیرد:
معناى جمله «لِيَجۡزِيَهُمُ ٱللَّهُ أَحۡسَنَ مَا عَمِلُواْ» اين است كه خداى تعالى به ايشان در مقابل هر عمل صالحى كه در هر باب كردهاند، پاداش بهترين عمل در آن باب را مىدهد، و برگشت اين حرف به اين مىشود كه خدا عمل ايشان را پاك مىكند، تا بهترين عمل شود و بهترين پاداش را داشته باشد. به عبارتى ديگر: در اعمال صالح ايشان خردهگيرى نمىكند، تا باعث نقص عمل و انحطاط ارزش آن شود. در نتيجه، عمل حسن ايشان احسن مىشود.
مؤيد اين معنا جمله ذيل آيه است كه مىفرمايد: «وَٱللَّهُ يَرۡزُقُ مَن يَشَآءُ بِغَيۡرِ حِسَابٖ» براى اينكه ظاهر اين جمله اين است كه خداى تعالى در حساب حسنات ايشان سختگيرى و دقت نمىكند، و از جهات نقصى كه ممكن است داشته باشد، صرف‌‌نظر مىنمايد، و حسن را ملحق به احسن مىكند.[۱۰]
اما این نکته مهم است که عمل أحسن به معنای عمل بزرگ نیست؛ زیرا «أحسن» ناظر به کیفیت عمل است؛ یعنی عمل اگر با معرفت و با اخلاص، ولو کوچک باشد، ثوابش بیشتر از اعمال بزرگ می‌تواند باشد؛ خصوصاً اینکه زمینه اخلاص در آن بیشتر است.
نتیجه‌‌گیری
در فضای فردی و اجتماعی، خلاصه آیات این است که هر عمل خیری را بزرگ بدانیم و برای نصرت ولیّ به کارهای کوچک امیدوار باشیم. اگر با اخلاص و معرفت و رعایت ظرفیت خودمان باشد، خداوند متعال به آن برکت دهد و از فضلش آن عمل را از نقائصش پاک کند و باطن آن را به ما نشان دهد.
نام پژوهشگر: محمد بهزادی
[۱]. سوره زلزال، آیه۶- ۸.
[۲]. طباطبائی، الميزان في تفسير القرآن، ج۲۰، ص۳۴۳.
[۳]. شیخ صدوق، الخصال، ج۱، ص۳۲۷.
[۴]. «إِنَّ ٱلَّذِينَ يَأۡكُلُونَ أَمۡوَٰلَ ٱلۡيَتَٰمَىٰ ظُلۡمًا إِنَّمَا يَأۡكُلُونَ فِي بُطُونِهِمۡ نَارٗاۖ» (نساء، آیه۱۰).
[۵]. سوره ق، آیه۲۲.
[۶]. شیخ صدوق، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، النص، ص۱۵۰.
[۷]. سوره توبه، آیه۱۲۰و۱۲۱.
[۸]. مکارم شیرازی، تفسير نمونه، ج۸، ص۱۸۷.
[۹]. همان، ج۱۴، ص۴۸۴.
[۱۰]. طباطبائی، ترجمه تفسير الميزان، ج۱۵، ۱۷۹.