شهادت به معنای کشته شدن در راه خداوند است و کسی که در راه خدا کشته می‌شود، شهید نامیده می‌شود.
شهید در ادبیات جمهوری اسلامی ایران
شهید در ادبیات جمهوری اسلامی ایران شامل کسانی می‌شود که در راه دفاع و حفظ دستاوردهای انقلاب سال ۱۳۵۷ش و کیان نظام اسلامی، استقلال کشور ایران و مقابله با تهدیدات دشمن جان خود را از دست می‌دهند. بر اساس قانون بنیاد شهید ایران، از انقلاب سال ۱۳۵۷ش تا ابتدای سال ۱۴۰۰ش حدود ۲۲۰ هزار نفر شهید محسوب شده‌اند. در ایران سازمان بنیاد شهید برای رسیدگی به امور خانواده‌های شهداء تأسیس شده است. همچنین ۲۲ اسفند به عنوان روز شهید نامگذاری شده است.
اصطلاحات:
برخی از اصطلاحاتی که در ادبیات جمهوری اسلامی ایران درباره شهیدان به کار می‌رود عبارت‌اند از:

شهید محراب: به امامان جمعه‌ای اشاره دارد که به هنگام برگزاری نماز جمعه به دست مخالفان نظام جمهوری اسلامی ترور شده‌اند.
شهدای دفاع مقدس: کشته‌شدگان ایرانی جنگ ایران و عراق که از آنها به عنوان شهدای جنگ تحمیلی نیز یاد می‌شود. مدفن این شهدا گلزار شهدا نامیده می‌شود.
شهید گمنام: کشتگان ایرانی جنگ ایران و عراق که هویتشان مشخص نیست. در ایران معمولاً بر مزار این افراد، بنایی ساخته می‌شود و در مناسبت‌های مذهبی در کنار مزارشان مراسم‌هایی برگزار می‌شود.
شهید مدافع حرم: نیروهایی که توسط جمهوری اسلامی ایران برای جنگ با داعش و حمایت از دولت سوریه، سامان‌دهی و به کشور سوریه اعزام شده و در این کشور کشته می‌شوند. این نیروها از کشورهای ایران، لبنان، عراق و افغانستان هستند.
شهدای انقلاب: افرادی که در راه مبارزه با حکومت پهلوی از سال ۱۳۴۲ش تا بهمن ۱۳۵۷ش به شهادت رسیدند. آمار این شهدا از ۲۸۰۰ تا ۱۰ هزار تن بیان شده است.
شهیدان امنیت: کسانی که در راه برقراری امنیت و نظم عمومی جامعه و مبارزه با قاچاقچیان و اغتشاشگران مانند آرمان علی‌وردی و روح‌الله عجمیان کشته می‌شوند.
شهیدان سلامت: کسانی که در راه درمان و تأمین سلامتی مردم ایران جانشان را از دست می‌دهند. این عنوان در دوران شیوع ویروس کرونای ۲۰۱۹ رایج شد.
شهیدان خدمت: کسانی که در راه خدمت‌ به مردم جان خود را از دسترس می‌دهند. سید ابراهیم رئیسی رئیس‌جمهور وقت ایران، حسین امیرعبداللهیان وزیروقت امورخارجه ایران، سید محمدعلی آل‌هاشم نماینده ولی‌فقیه و همراهان آنان که برای افتتاح پروژه عمرانی به آذربایجان شرقی سفر کرده بودند و بر اثر سانحه هوایی درگذشتند، از این نمونه‌اند.
همچنین در ایران جانباختگان برخی از حوادث نیز به عنوان شهید معرفی شده‌اند مانند: کشته‌شدگان فاجعه منا ۱۳۹۴ش، آتش‌نشانان جان‌باخته در آتش‌سوزی ساختمان پلاسکو تهران ۱۳۹۵ش،جانباختگان هواپیمای بوئینگ۷۳۷ اکراینی ۱۳۹۸ش.

گسترۀ معنایی شهید و شهادت
«شهید» در فرهنگ اسلامی منحصر به کسانی نیست که در میدان جهاد کشته می‏ شوند، هر چند آنها از روشن ترین مصداق آنند، بلکه در اسلام معنای شهادت گسترش داده شده است.
معنی‏ وسیع شهادت آن است که انسان در مسیر انجام وظیفه الهی کشته شود یا بمیرد، هر کس در حین انجام چنین وظیفه ‏ای به هر صورت از دنیا برود «شهید» است. و طبق روایات اسلامی، در زمره شهداست.
لذا در روایات اسلامی آمده است که چند گروه شهید از دنیا می ‏روند:
۱- از پیامبر گرامی اسلام نقل شده‏ «إِذَا جَاءَ اَلْمَوْتُ طَالِبَ اَلْعِلْمِ وَ هُوَ عَلَی هَذِهِ اَلْحَالِ مَاتَ شَهِیداً؛ کسی که در طریق تحصیل علم از دنیا برود شهید مرده است»
۲- امیر مؤمنان علی علیه السلام می ‏فرماید: « مَنْ مَاتَ مِنْکُمْ عَلَی فِرَاشِهِ وَ هُوَ عَلَی‏ مَعْرِفَةِ حقٍّ مِنْ رَبِّهِ وَ حَقِّ رَسُولِهِ وَ أهْلِ بَیْتِهِ مَاتَ شَهِیداً؛ هر کسی از شما در راه دفاع از ناموس خود کشته شود، در حالی که حقّ پروردگار، رسول خدا و اهل بیت علیهم السلام را بشناسد، شهید از دنیا رفته است».
۳- در حدیث دیگری از امام صادق علیه السلام می‏ خوانیم: «مَنْ قُتِلَ دُونَ مَالِهِ فَهُوَ شَهِیدٌ؛ کسی که برای دفاع از مال خود در برابر مهاجمین ایستادگی کند و کشته شود شهید است».
۴- از روایات مختلف استفاده می‏ شود کسی که خشم خود را فرو برد، ثواب شهدا را دارد و در قیامت همنشین انبیاء و قلب او از نور ایمان پر می شود.
۵- در روایت دیگری می خوانیم: «مَنْ مَاتَ عَلَی حُبِّ آلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله مَاتَ شَهِیداً؛ کسی که بر دوستی آل‏ پیامبر صلی الله علیه و آله از دنیا برود شهید است». چون در راه وظیفه یعنی حبّ توأم با عمل مرده است.
۶- امام علی علیه السلام فرمودند: «مَا اَلْمُجَاهِدُ اَلشَّهِیدُ فِی سَبِیلِ اَللَّهِ بِأَعْظَمَ أَجْراً مِمَّنْ قَدَرَ فَعَفَّ لَکَادَ اَلْعَفِیفُ أَنْ یَکُونَ مَلَکاً مِنَ اَلْمَلاَئِکَةِ؛ مجاهدی که در راه خدا شهید می‏ شود، اجرش بیش از کسی نیست که قادر بر گناه است، ولی مرتکب گناه نمی‏ شود؛ نزدیک است که شخص عفیف، ملکی از ملائکه باشد».
مطابق این بیان، حضرت علی علیه السلام می‏فرماید کسی که در راه خدا شهید و به خون خود آغشته می‏ شود، از کسی که قادر بر گناه است ولی به خاطر خدا از آن چشم می ‏پوشد بالاتر نیست، بنابراین هر روز انسان می‏‌تواند ثواب شهید را داشته باشد.
دلیل این که این افراد دارای مقام شهید هستند روشن است، چون ما می‏ گوییم «جهاد اکبر»، جهاد با نفس است و کسی که در میدان جهاد اکبر باشد مانند کسی است که در میدان «جهاد اصغر» بوده، بلکه بالاتر از آن است.
۷- پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «إذا مِتَّ عَلَی الطَّهارَةِ شَهیداً؛ هنگامی که پاک از دنیا بروی در زمره شهیدان خواهی بود».
این حدیث به حقیقت مهم‏ پاک زیستن و پاک از جهان رفتن اشاره دارد، آنها که دامانشان پاک، دل‏ هایشان پاک، و زندگی و فکری پاک دارند و این چنین از جهان رخت بر می بندند قطعاً در صف شهیدان خواهند بود که شهادت منحصر به کشته شدن در میدان جنگ نیست.
۸- امام صادق علیه السلام درباره صبر در برابر بلاها و حوادث تلخ زندگی، می‏فرمایند: «مَن ابْتَلی‏ مِنَ المُؤمِنینَ بِبَلاءٍ فَصَبَرَ عَلَیهِ کَأَنَّ لَهُ مَثلُ اجرِ الْفِ شَهِیدٍ؛ هر کس از مؤمنان به بلایی گرفتار شود (و) شکیبایی را از دست ندهد، پاداش هزار شهید دارد»
اما به راستی چگونه‏ این‏ پاداش‏ صحیح‏ است‏، در حالی که شهید خود از صابران می‏ باشد؛ زیرا در برابر دشمن صبر می‌کند تا شربت شهادت را می‏ نوشد.
در جواب این سؤال می ‏توان گفت: شهید در برابر تهاجمات دشمن صبر می‏ کند و صابران در مقابل حوادث تلخ زندگی؛ مانند بیماری ‏ها، ناکامی ‏ها و از دست دادن عزیزان صبر می‏ کنند.
دلیل دیگری بر برتری او نسبت به اجر شهادت، این است که شهادت یک بار است، ولی گرفتاری ‏های تلخ زندگی، هزاران بار تکرار می‏ شود.
۹- در روایات، منتظران واقعی «بِمَنْزِلَةِ مَنِ اُسْتُشْهِدَ مَعَ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ؛ همانند کسی است که با پیامبر شهید شود».
در حدیثی از امام باقر علیه السلام می‏ خوانیم که فرمود: «اَلْعَارِفُ مِنْکُمْ هَذَا اَلْأَمْرَ اَلْمُنْتَظِرُ لَهُ اَلْمُحْتَسِبُ فِیهِ اَلْخَیْرَ کَمَنْ جَاهَدَ وَ اَللَّهِ مَعَ قَائِمِ آلِ مُحَمَّدٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ بِسَیْفِهِ ثُمَّ قَالَ بَلْ وَ اَللَّهِ کَمَنْ جَاهَدَ مَعَ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِسَیْفِهِ ثُمَّ قَالَ اَلثَّالِثَةَ بَلْ وَ اَللَّهِ کَمَنِ اُسْتُشْهِدَ مَعَ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی فُسْطَاطِهِ وَ فِیکُمْ آیَةٌ مِنْ کِتَابِ اَللَّهِ قُلْتُ أَیُّ آیَةٍ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَالَ قَوْلُ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: وَ اَلَّذِینَ آمَنُوا بِاللّهِ وَ رُسُلِهِ أُولئِکَ هُمُ اَلصِّدِّیقُونَ وَ اَلشُّهَداءُ عِنْدَ رَبِّهِمْ لَهُمْ أَجْرُهُمْ وَ نُورُهُمْ ثُمَّ قَالَ صِرْتُمْ وَ اَللَّهِ صَادِقِینَ شُهَدَاءَ عِنْدَ رَبِّکُمْ؛ آن کس از شما که به مساله‏ ولایت‏ آشنا باشد و در انتظار ظهور مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف به سر برد و خود را آماده (حکومت عدل جهانی‏ او) سازد مانند کسی است که با مهدی آل محمد صلی الله علیه و آله با سلاحش جهاد کرده باشد، سپس فرمود: بلکه به خدا سوگند مانند کسی است که همراه رسول الله صلی الله علیه و آله با سلاحش جهاد کرده باشد، سپس برای مرتبه سوم افزود: بلکه به خدا سوگند همانند کسی است که با رسول الله ص و در خیمه او شهید شده باشد! سپس افزود: در باره شما آیه ‏ای از قرآن نازل شده است، راوی می ‏گوید: کدام آیه فدایت شوم؟ فرمود: این سخن خداوند که می فرماید: «آنها که ایمان به خدا و فرستادگانش آورده ‏اند صدیقین و شهداء نزد پروردگارشان هستند … سپس افزود: به این ترتیب شما به خدا سوگند هم صدیقین و هم شهداء نزد پروردگارتان هستید».
۱۰- در روایات می خوانیم، افراد مؤمن اجر و پاداش شهیدان را دارند، و به منزله شهداء محسوب می‏ شوند، لذا در حدیثی داریم، کسی خدمت امام صادق علیه السلام عرض کرد دعا بفرمایید که خداوند شهادت را روزی من کند امام فرمود: «انَّ الْمُؤْمِنَ شَهِیْدٌ؛ مؤمن شهید است» و سپس آیه‏ «وَالَّذینَ‏ آمَنُوا بِاللَّهِ‏ وَ رُسُلِهِ‏ اولئِکَ هُمُ الصِّدیقُونَ وَ الشَّهداءُ عِنْدَ رَبِّهِم لَهُمْ اجْرُهُمْ وَ نُورُهُمْ‏؛کسانی که به خدا و پیامبرانش ایمان آوردند، آنها صدیقان و شاهدان نزد پروردگارشانند؛ برای آنان است پاداش (اعمال) شان و نور (ایمان) شان»! را تلاوت کرد.
و همچنین کسان دیگری که در مسیر حق کشته می‏ شوند یا می ‏میرند، و از اینجا عظمت این فرهنگ اسلامی و گسترش آن روشن می‏ شود.
سخن آخر: (مفهوم ایثار و شهادت را باید به نسل جوان منتقل کنیم)
در خاتمه باید تأکید کرد منطق پیشرفت و توفیق در اسلام از ابتدا تا دوران انقلاب اسلامی با منطق شهادت‌طلبی و ایثارگری جلو رفته چراکه پس از فروپاشی تمام سازمان ‌ها و نهادهای کشور در ابتدای انقلاب، این امام راحل بود که مفهوم و منطق شهادت و ایثارگری را در بین جوانان ترویج کرد که سبب پایداری و استحکام انقلاب شد که اگر این مسأله در آن زمان در کشور پیاده نمی ‌شد انقلاب از دست می ‌رفت.
در زمانی فعلی نیز که نسل جوان امروز صحنه‌ های شهادت خواهی نسل ابتدای انقلاب را ندیده، لازم است تا مفهوم ایثار و شهادت را برای حوادث احتمالی آینده در نسل جوان آموزش دهیم تا از این طریق هراسی نیز در دل دشمنان به وجود آید.

————————————————————-

عبدالمنعم، معجم المصطلحات و الالفاظ الفقهیه، دار الفضیلة، ج۲، ص۳۴۶.
سفینة البحار، ج ۱، ماده «شهد»؛ (تفسیر نمونه، ج‏۲۱، ص۴۰۸).
وسائل الشیعه، ج ۱۱، ص ۴۰؛ (مشکات هدایت، ص۸۳).
سفینة البحار، ج ۱، ماده «شهد»؛ (تفسیر نمونه، ج‏۲۱، ص۴۰۸).
جامع احادیث الشیعه، ج ۱۳، ص ۴۷۹.
بحار الأنوار، ج ۲۳، ص ۲۳۳.
نهج البلاغه، ک قصار ۴۷۴.
مشکات هدایت، ص۸۱.
سفینة البحار، ج ۱، ص ۷۲۰.
یکصد و پنجاه درس زندگی (فارسی)، ص۶۴.
اصول کافی، ج ۲، ص ۹۲؛ (اخلاق در قرآن، ج‏۲، ص۴۴۹).
مسئله انتظار، ص۳۴.
تفسیر مجمع البیان، ج ۹، ص ۲۳۸؛ (تفسیر نمونه، ج‏۲۳، ص۳۵۶).
پیام قرآن، ج‏۱، ص۴۳۲.
تفسیر مجمع البیان، ج ۹، ص ۲۳۸؛ (پیام قرآن، ج‏۱، ص۴۳۲).
پایگاه اطلاع رسانی دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir