مقدمه
اخلاق کسب و کار، یکی از اصلی‌ترین مسائلی است که صاحبان کسب و کار باید برای برقراری عدالت و اعتماد، به آن توجه داشته باشند. بسیاری از صاحبان کسب و کار با پایبندی به اصول اخلاقی، توانسته‌اند بستر پیشرفت را برای خود و جامعه فراهم سازند؛ در حالی که بعضی دیگر با بی‌توجهی نسبت به اصول اخلاقی در کار موجبات رکود و شکست خود را ایجاد کرده‌اند. از این‌رو نهادینه کردن فرهنگ اسلامی ـ به‌ویژه گزاره‌ها وآموزه‌های امام علی(علیه السلام) ـ در عرصه کسب و کار، موجب تقویت ایمان افراد و تثبیت جایگاه فرد در جامعه و حتی سبب کاهش تخلفات تجاری در بازار مسلمانان و کاهش فساد‌های مالی خواهد شد. همچنین رعایت احکام و اخلاق اسلامی در محیط کسب و کار مانند رعایت وقت نماز، ادب، انصاف و صداقت افزون بر برکات اخروی، موجب برکات دنیوی می‌شود؛ به این ترتیب که اعتماد مشتری را جلب و محیط کسب و کار را جذاب و پر رونق می‌نماید: «رِجالٌ لا تُلْهيهِمْ تِجارَةٌ وَ لا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَ إِقامِ الصَّلاةِ وَ إيتاءِ الزَّكاةِ يَخافُونَ يَوْماً تَتَقَلَّبُ فيهِ الْقُلُوبُ وَ الْأَبْصارُ؛ مردان مؤمنی كه تجارت و داد و ستد آنان را از ياد خدا و برپا داشتن نماز و پرداخت زكات باز نمى‌دارد، [و] پيوسته از روزى كه دل‌ها و ديده‌ها در آن زير و رو مى‌شود، مى‌ترسند». در تفسیر این آیه در حدیث آمده است: «التُّجَّارُ الَّذِينَ لَا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَ لَا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِذَا دَخَلَ مَوَاقِيتُ الصَّلَاةِ أَدَّوْا إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ حَقَّهُ فِيهَا؛ آن‌ها تاجرانى هستند كه تجارت و بيع آنان را از ياد خدا غافل نمى‌سازد. هنگامى كه وقت نماز داخل مى‌شود، حق آن را ادا مى‌كنند». این نوشتار می‌کوشد اصول اخلاقی و باید‌های کسب و کار را از منظر امام علی(علیه السلام) تبیین نماید.
رابطه کار با اخلاق ومعنویت
در گزاره‌های دینی، کسب و کار صرفاً مادی و اقتصادی نیست؛ بلکه اقتصاد با معنویت و اخلاق تأثیر متقابل دارند. از این‌رو اصول اخلاقی حاکم برجامعه دینی با اصول اخلاقی غیر جامعه دینی متفاوت است؛ چنانکه امام على(علیه السلام) هنگام گشت در بازار خطاب به تجار فرموده است: «يَا مَعْشَرَ التُّجَّارِ قَدِّمُوا الِاسْتِخَارَةَ وَ تَبَرَّكُوا بِالسُّهُولَةِ … وَ تَزَيَّنُوا بِالْحِلْمِ؛ اى جماعت تجار! پيش از هر چيز از خدا طلب خير (بركت) كنيد و بركت را در آسان‌گيرى [در معامله ] بجوييد، و [با اخلاق خوش و برخورد درست ] خود را به زيور بردبارى بياراييد». آن حضرت در جای دیگری به اصول دیگری از اخلاق کسب و کار اشاره نموده و فرموده است:
يَا مَعْشَرَ اَلتُّجَّارِ اَلْفِقْهَ ثُمَّ اَلْمَتْجَرَ اَلْفِقْهَ ثُمَّ اَلْمَتْجَرَ اَلْفِقْهَ ثُمَّ اَلْمَتْجَرَ وَ اَللَّهِ لَلرِّبَا فِي هَذِهِ اَلْأُمَّةِ أَخْفَى مِنْ دَبِيبِ اَلنَّمْلِ عَلَى اَلصَّفَا شُوبُوا أَيْمَانَكُمْ؛ اى تاجران! نخست فقه (آموختن احكام تجارت) سپس تجارت، نخست فقه سپس تجارت، نخست فقه سپس تجارت. به خدا سوگند! يقين داشته باشيد كه ربا در اين امت از راه رفتن مورچه بر روى سنگ صيقلى و براق پنهان‌تر و نامرئى‌تر است؛ سوگندهايتان را با راست‌گویی بياميزيد.
رسول‌خدا(صلی الله علیه و آله) نیز از کسب حلال به عنوان عبادت یاد نموده است: «الْعِبَادَةُ سَبْعُونَ جُزْءاً أَفْضَلُهَا طَلَبُ الْحَلَالِ؛ عبادت هفتاد جزء دارد و از همه بهتر، تلاش برای به دست آوردن روزى حلال است».
باید‌های کسب و کار
- دانش‌افزایی کسب و کار
آگاهی از دانش تجارت و روش‌های کسب و کار، از ضروریات این امر است؛ چرا که بدون آن، امکان موفقیت خیلی کم خواهد بود. از این‌روست که امام على(علیه السلام) در بازار، مسیر راه، مسجد و هر كجا كه مردم گرد ايشان جمع مى‌شدند، به اهمیت و مسائل این دانش مهم اشاره می‌کرد. آن حضرت روزى در بازار به فروشنده‌اى برخورد كرد كه مى‌خواست كالاى خود را بفروشد. آن حضرت با سخنی، روشی صحیح در کسب و کار را به او آموخت: «السَّمَاحُ وَجْهٌ مِنَ الرَّبَاح؛ بزرگواری و آسان گرفتن و سختگيرى نكردن، نوعى سود است». همچنین حضرت نقش مؤثر كار توأم با آگاهی در مسیر افراد را این‌گونه تبیین نموده ست: «الْعَامِلَ بِغَيْرِ عِلْمٍ كَالسَّائِرِ عَلَى غَيْرِ طَرِيقٍ فَلَا يَزِيدُهُ بُعْدُهُ عَنِ الطَّرِيقِ الْوَاضِحِ إِلَّا بُعْداً مِنْ حَاجَتِهِ وَ الْعَامِلُ بِالْعِلْمِ كَالسَّائِرِ عَلَى الطَّرِيقِ الْوَاضِح؛ عمل‌كننده بدون آگاهی، چون رونده‌ای است كه به بیراهه می‌رود. پس هر چه شتاب كند، از هدفش دورتر می‌شود و عمل‌كننده از روی آگاهی، چون رونده‌ای بر راه راست است». - آموزش احکام کسب و کار
یکی از بایسته‌های کسب و کار، یادگیری احکام فقهی است که بدون آن ممکن است یک مسلمان به فساد یا گناه بیفتد. عمده‌ترین مشکل کسب و کار در جامعه ما، ناآگاهی تاجران و کاسبان از احکام تجارت است. از این‌رو در معاملات حلال و حرام رعایت نمی‌شود. امام علی(علیه السلام) با تأکید ویژه به یادگیری احکام کسب و کار فرموده است: «يَا مَعْشَرَ التُّجَّارِ الْفِقْهَ ثُمَّ الْمَتْجَرَ الْفِقْهَ ثُمَّ الْمَتْجَرَ الْفِقْهَ ثُمَّ الْمَتْجَرَ؛ اى بازرگانان ! اول آگاهى بر مسائل، سپس تجارت؛ اول آگاهی بر مسائل، سپس تجارت، اول آگاهی بر مسائل و سپس تجارت». آن حضرت در سخن دیگری به عواقب شوم ناآگاهی به احکام تجارت اشاره کرده و فرموده است: «مَنِ اتَّجَرَ بِغَيْرِ فِقْهٍ، فَقَدِ ارْتَطَمَ فِي الرِّبَا؛ هر كس بدون آگاهی از احکام تجارت معامله کند، در ورطه ربا افتد». - راست‌گویی
راست‌گویی در گزاره‌های دینی جایگاهی بسیار ارزنده و والا دارد؛ به‌گونه‌ای که نشانه ایمان و معیار ارزیابی افراد دانسته شده است. امام صادق(علیه السلام) درباره جایگاه ارزشمند راست‌گویی فرموده است: «إنَّ اللّه عزّ و جلّ لَم يَبْعثْ نَبيّا إلاّ بصِدقِ الحديثِ و أداءِ الأمانةِ إلَى البَرِّ و الفاجر؛ خداوند عزوجل هيچ پيامبرى برنينگيخت، مگر با راست‌گویی و برگرداندن امانت به نيكوكار و بدكار».
از سوی دیگر تجارت و بازار گسترده رقابت، برای به دست آوردن سود فزون‌تر و درآمد بیشتر است و این امر زمینه‌ساز به‌کارگیری شیوه‌های نادرستی همچون دروغ‌گویی برای رسیدن به سود بیشتر است. از این‌رو یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های اخلاقی کاسب مسلمان، پایبندی به راستی و راست‌گویی است؛ چنانکه رسول اعظم(صلی الله علیه و آله) فرموده است: «إِذَا التَّاجِرَانِ صَدَقَا بُورِكَ لَهُمَا فَإِذَا كَذَبَا وَ خَانَا لَمْ يُبَارَكْ لَهُمَا؛ اگر دو معامله‌گر راست بگويند، براى هر دو خجسته مى‌شود». پس هر گاه دروغ بگويند و خيانت كنند، براى هيچ كدام خجسته نخواهد بود. بر همین اساس است که امام علی(علیه السلام) یکی از اصول اخلاقی کسب و کار را صداقت دانسته و فرموده است: «یا مَعْشَرَ التُّجّارِ قَدِّمُوا … تَناهَوْا عَنِ الْیَمینِ وَ جانِبُوا الْکِذْبَ؛ اى کاسبان و بازرگانان!قسم نخورید و از دروغ فاصله بگیرید»؛ چرا که در احادیث نبوی(صلی الله علیه و آله) آمده است: «کاسبان و تاجران راست‌گو با پیامبران و شهیدان محشور خواهند شد». - اخلاص در تجارت
در دیدگاه اسلامی، تاجر مؤمن با انجام تجارت به خداوند نزدیك می‌شود؛ یعنی کسب و كار زمینه‌ای برای ایجاد ارتباط بین مخلوق و خالق می‌گردد؛ چنانکه امام علی(علیه السلام) فرموده است: «أَفْضَلُ الْعَمَلِ مَا أُرِيدَ بِهِ وَجْهُ اللَّه؛ برترین عمل آن است كه به قصد نزدیكی به خدا انجام شود». این سخن حضرت، برگرفته از کلام وحی است که فرمود: «مردان مؤمنی كه تجارت و داد و ستد آنان را از ياد خدا باز نمى‌دارد». از نظر آن حضرت، اخلاص از معیارهای دیگر در کسب و كار ارزشمند است. خالص بودن نیت در همه کارها زیباست و در امور اقتصادی، زیباتر؛ زیرا عمل خالص افزون بر نفع شخصی و مادی برای افراد، دارای منافع اخروی است و در اصلاح و گرایش مردم و جامعه به سوی كمال و سعادت دنیوی و اخروی نقش ارزنده‌ای دارد.
كاسب نمونه
خلوص و رعایت حدود الهی و پرداخت حقوق به‌ویژه رعایت حقوق کارگران می‌تواند سبب تعالی تاجر شود، تا آنجا مورد عنایت امام معصوم(علیه السلام) قرار گیرد. «حاج على بغدادى» کاسبی بود كه در كارخانه پارچه‌بافى خود درباره پرداخت به موقع دستمزد كارگران نهايت تلاش و دقت را به عمل مى‌آورد. او در عصرهاى پنج‌شنبه كه حقوق كارگرانش را مى‌پرداخت، از كارهاى مهم و حتى زيارت قبور ائمه اطهار(علیه السلام) نيز دست برمى‌داشت و هيچ كارى را بر اعطاى حقوق كارگرانش در روز موعود مقدم نمى‌كرد. روزى عالم بزرگوار، آیت‌الله شيخ محمدحسن كاظمينى از او درخواست كرد كه عصر پنج‌شنبه در كاظمين بماند، اما حاج على بغدادى با اصرار تمام گفت: «نه، من بايد بروم و مزد كارگران كارخانه‌ام را بپردازم». چنين كارفرمايى كه بر رعايت حقوق الهى و اعطاى حقوق كارگرانش اصرار دارد، شايسته تكريم امام زمان(علیه السلام) نيز است. از این‌رو وقتى حضرت حجت(علیه السلام) را (بدون اينكه بشناسد) در راه كاظمين ملاقات مى‌كند، امام زمان به او سلام كرد و دستهاى مباركش را مى‌گشايد و او را در آغوش می‌گیرد، كمال تقدير و تجليل را از اين كارفرماى با ايمان به عمل مى‌آورد و سپس با او به گفتگويى صميمانه مى‌پردازد.
- اخلاق نیکو
یکی از عوامل بسیار مؤثر در جلب روزی و ازدیاد آن، بهره‌گیری از اخلاق خوب در مواجهه با دیگران است. البته همه کسانی که به کار تولید و تجارت و خرید و فروش مشغول‌اند، اذعان دارند که برخورد خوب و مناسب با مشتری رمز جذب مشتریان بیشتر و در نهایت سودآوری بیشتر است. هدف از خوش‌اخلاقی صرفاً وسیله‌ای برای جذب سود و منفعت بیشتر نیست؛ بلکه هدف، قرب به خداست؛ یعنی اگر مشتری بر فرض خرید هم نکرد، خوب است که فروشنده این برخورد خوب خود را با او داشته باشد. این‌گونه می‌توان در روح و جان مشتری نفوذ کرد و جلب اعتماد نمود. شاگرد فروشگاهی می‌گفت: «صاحب مغازه به قدری خوش‌اخلاق و خوش‌برخورد است که مشتریان مغازه‌اش به او اعتماد و علاقه دارند و او به مشتریان خط می‌دهد که چه بخرند. گاه مشتریان او خیلی بیشتر از آنچه می‌خواستند، می‌خرند و هرچه او بگوید، می‌خرند». امام علی(علیه السلام) در این باره فرموده است: «فِي سَعَةِ الْأَخْلَاقِ كُنُوزُ الْأَرْزَاق؛ در خوش‌اخلاقی، گنج‌های رزق است».
داستان مرد عسل‌فروش
نقل است: زنی با مردی که مغازه عسل‌فروشی داشت، ازدواج کرد. آن مرد برادری داشت که در همان گذر و در کنار مغازه برادرش سرکه و ترشی و ادویه‌جات تند می‌فروخت. این زن متوجه شد که درآمد مرد سرکه‌فروش، خیلی بیشتر از شوهر عسل‌فروش اوست. تعجب کرد که چرا این همه فاصله درآمد در این دو شغل است، با اینکه هر دو در کنار هم و در یک بازار کاسبی و تجارت می‌کنند. از شوهرش راز این تفاوت را پرسید وپاسخی نگرفت، تا اینکه زن روزی به صورت ناشناس به مغازه مرد سرکه‌فروش رفت و مکرر چیزهایی خواست و نخرید و هر چه کلنجار رفت، نتوانست او را عصبانی کند. بعد صورتش را پوشاند و به طور ناشناس به مغازه شوهر عسل‌فروشش رفت. یکی دو مورد عسل خواست و نپسندید. عسل‌فروش با عصبانیت گفت: «خانم! شما خریدار نیستی، بفرما». هنگام شب که شوهرش از مغازه به خانه آمد، زن گفت: «ای مرد! رمز کم‌‍روزی بودن تو و پُر روزی بودن برادرت را یافتم. او سرکه‌ها و ترشی‌های تند و ترش را با زبان شیرین می‌فروشد، ولی تو عسل‌های شیرین را با زبان تند و تلخ و ترش می‌فروشی. به همین جهت مشتریان با یک‌بار معامله با تو پشیمان می‌شوند». سعدی می‌گوید:
اگر حنظل خوری از دست خوشخوی
به از شیرینی از دست ترشروی
- رعایت موازین شرعی
یکی دیگر از مهم‌ترین ویژگی‌های كارهای شایسته، آن است كه مطابق موازین شرعی باشد. اسلام هر کاری را که به مصلحت فرد و جامعه و مفید باشد، حلال اعلام کرده است و هر کاری را که مفسده و غیر مفید باشد، ممنوع نموده است. از همین‌روست که امام علی(علیه السلام) فرموده است: «الْحِرْفَةُ مَعَ الْعِفَّةِ خَيْرٌ مِنَ الْغِنَى مَعَ الْفُجُور؛ کسب و کار همراه با پاكدامنی، بهتر است از ثروت فراوانی كه با گناهان به دست آید». کسب و کار شیعه امام علی(علیه السلام)، باید منطبق موازین شرعی باشد و از منظر شارع مقدس برای سلامتی جامعه مضر نباشد؛ از این‌رو اسلام كار و شغل را به انواع پنج‌گانه (واجب، مستحب، حرام، مکروه و مباح) تقسیم کرده است؛ زیرا شناخت کارهای حرام اهمیت خاصی دارد. كارهایی كه شارع مقدس آن را برای جامعه مضر و زیان‌آور می‌داند مانند شراب‌سازی، جاسوسی، کار در مراکز فساد، دائر کردن مراکز فساد و فحشا و قمار و شراب‌خواری و دادوستدهایى كه همراه فريب‌كارى و دروغ‌پردازى انجام شود، حرام است. - رضایتمندی در انتخاب شغل
کسی که با میل قلبی شغلی را انتخاب نکند، توفیق او با مشکل همراه خواهد شد. او همواره از کار خود می‌نالد و رضایت قلبی ندارد؛ اگرچه در آمد بالایی هم داشته باشد؛ از همین روست که امام علی(علیه السلام) فرموده است: «قَلِيلٌ تَدُومُ عَلَيْهِ أرْجى مِنْ كَثِيرٍ مَمْلُولٍ مِنْهُ؛ كار كمى كه (با میل و نشاط) آن را ادامه دهی، اميدبخش‌تر از كار زياد و خستهكننده است (که انسان بدون علاقه همچنان آن را ادامه می‌دهد)». در کار اجباری، استعلاهای فرد شکوفا نمی‌شود، او هرگز خود را آزاد و خوشبخت احساس نمی‌کند، رشد و نوآوری نخواهد داشت، همواره غمگین و ناراحت است، به کار خود دل نمی‌دهد و بنا بر فرمایش امام علی(علیه السلام) کسی هم که در عمل کوتاهی کند، به غم و اندوه دچار می‌شود. از همین‌روست که پیشوای نخست شیعیان، دوست نداشت کسی در انتخاب کار مجبور شود و این را به فرماندار خود قرظة بن كعب اعلام کرد. - سود عادلانه
توأم بودن مسائل اخلاقى با سود عادلانه در معاملات و کسب و کار، از منویات رهبران الهی است. در روايت معروفى از اميرمؤمنان على(علیه السلام) ابعاد این موضوع اجمالاً تبيين شده است. از نظر آن حضرت، سود معامله بايد به شكلى باشد كه نه به توليدكنندگان و فروشندگان زيان برسد و نه براى مصرف‌كنندگان زیان‌آور باشد؛ يعنى رعايت عدالت دو طرفه و تعامل برد – برد صورت پذیرد. آن حضرت به مالك اشتر فرموده است: «بايد معاملات آميخته با بزرگوارى باشد، با موازين عادلانه و نرخ‌هايى كه نه براى فروشنده، مايه اجحاف است و نه براى خريدار». اين درست به عكس چيزى است كه در دنياى امروز معمول است كه فروشندگان در بالا بردن قيمت‌ها تا آنجا كه در توان دارند، مسابقه می‌دهند. به همين دليل است که روز به روز فاصله اقتصادى طبقات آسیب‌پذیر با اقشار سرمایه‌دار و متمول بيشتر می‌شود.
چون که بد‌کردی، بترس ایمن مباش
ز‌آنکه تخم است وبرویاند خداش - استمرار یاد خدا
متأسفانه امروزه بازارها و محيط‌هاى اقتصادى مسلمانان متأثر از کشورهای غربی، خالى از عواطف انسانى و حالات معنوى است و اغلب افراد به دنبال ثروت‌افزایی هستند . از آنجایی که طبيعت بازار و تجارت، غفلت‌زاست و سود معامله، انسان را مجذوب می‌کند و چون در بسیاری از مواقع موجب بى‌توجهى به مسائل حلال و حرام و مراعات نکردن عدل و انصاف در معاملات مى‌شود؛ امام علی(علیه السلام) چنین سفارش نمود: «أَكْثِرُوا ذِكْرَ اللَّهِ إِذَا دَخَلْتُمُ الْأَسْوَاق؛ هنگامى كه وارد بازار مى‌شويد، فراوان خدا را ياد كنيد». خداوند کاسبان خداجو و باتقوا را این‌گونه توصیف کرده است: «رِجالٌ لا تُلْهِيهِمْ تِجارَةٌ وَ لا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللَّه؛ مردانى كه تجارت و داد و ستد، آنان را از ياد خدا غافل نمى‌كند». قرآن مجید به تجارت‌پیشگان توصیه کرده است: «فَأَوْفُواْ الْكَيْلَ وَ الْمِيزَانَ وَ لَا تَبْخَسُواْ النَّاسَ أَشْيَاءَهُمْ وَ لَا تُفْسِدُواْ فىِ الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلَاحِهَا ذَالِكُمْ خَيرْ لَّكُمْ إِن كُنتُم مُّؤْمِنِين؛ حق پيمانه و وزن را ادا كنيد و از اموال مردم چيزى نكاهيد و در روى زمين، بعد از آنكه (در پرتو ايمان و دعوت انبياء) اصلاح شده است، فساد نكنيد. اين براى شما بهتر است، اگر با ايمان هستيد». - قانون‌مندی در کسب و کار
کسب و کار انسان مؤمن، شرافتمندانه و قانونی و آشکار است. او تلاش می‌کند کسب خود را برای خدمت به جامعه و رشد آن قرار دهد و هرگز به کارهای غیر قانونی و غیر مجاز تن نمی‌دهد و معیشت خود را از طریق غیر متعارف و حقوق‌های ناعادلانه به دست نمی‌آورد. او به دنبال کاری نمی‌رود که شرمندگی به همراه داشته باشد؛ چنانکه امام علی(علیه السلام) فرموده است: «احْذَرْ كُلَّ عَمَلٍ يُعْمَلُ بِهِ فِي السِّرِّ وَ يُسْتَحَى مِنْهُ فِي الْعَلَانِيَة؛ بپرهیز از هر كاری كه در نهان انجام گیرد و در آشكار شرمندگی آورد». شیعیان امیرمؤمنان علی(علیه السلام) از انجام دادن كاری كه از علنی شدن آن شرم دارند، پرهیز می‌کنند. قاچاق‌فروشی، توزیع اجناس خارجی ممنوعه، استفاده غیرمشروع از بیت‌المال در کسب و کارها و سوءاستفاده از شغل و سمت دولتی، گرفتن زیر میزی پزشکان و …، از اخلاق مؤمنان نیست.
حجت‌الاسلام والمسلمین عبدالکریم پاک نیا
