پیش از پرداختن به پاسخ این سؤال لازم است به این نکته اشاره نماییم که به طور کلی انتخابات در سطح دنیا به دو دسته تقسیم می شوند:
انتخابات آزاد و انتخابات نمایشی
انتخابات آزاد انتخاباتی است که در آن بر اساس شرایط و فرهنگ سیاسی حاکم بر یک کشور شرایط یک انتخابات آزاد که در ادامه ذکر خواهد شد همچون آزاد بودن حضور سلایق سیاسی و آزادی حضور انتخاب کنندگان و انتخاب شوندگان و… رعایت شود. در مقابل انتخابات نمایشی عبارت است از انتخاباتی که صرفاً ظاهری از انتخابات را داشته و رأی و نظر واقعی مردم در آن لحاظ نمیشود به عبارت بهتر انتخابات نمایشی انتخاباتی است که شرایط انتخابات آزاد در آن لحاظ نمی گردد. در کشورهایی که در آنها فرد و یا عده معدودی حاکمیت دارند و با وجود این که عنوان دموکراتیک و یا جمهوری را بر خود دارند ولی انتخابات به گونه ای صورت می گیرد که امکان انتخاب گزینه ای غیر از گزینه دولت خواسته وجود ندارد و از طرفی مردم هم در آن کشورها هیچ استقبالی از انتخابات نمی کنند در واقع در آن کشورها تنها ظاهری از دموکراسی وجود داشته و انتخاباتی هم که برگزار میشود نمایشی خوانده میشود همچون مصر در دوران مبارک .
البته در این میان برخی تلاش دارند تا انتخابات ریاست جمهوری ایران در دوران پس از پیروزی انقلاب اسلامی را نیز از نوع انتخابات نمایشی قلمداد نمایند و حال آنکه اساساً چنین اتهامی به این نظام و انتخابات آن وارد نیست؛ چرا که تمامی اصول مردم سالاری و نیز شرایط واقعی بودن انتخابات در آن لحاظ شده و وجود برخی محدودیت ها نیز همچون محدودیت هایی که در هر کشور مدعی مردم سالاری مطرح است مانعی در واقعی بودن انتخابات تلقی نمیشود و گرنه در هیچ کشوری انتخابات واقعی وجود خارجی ندارد و انتخابات حتی در کشورهای غربی هم باید یک نمایش دروغین بزرگ تلقی شود.
در واقع در جمهوری اسلامی ایران همچون هر نظام مردم سالار دیگر علاوه بر اصل نظام که به واسطه مردمی بودن آن مردم سالاری به معنای حقیقی کلمه در آن وجود دارد، فرایند انتخابات موجود در آن نیز به گونه ای است که در مجموع برگزاری انتخابات به صورت یک امر واقعی و نه یک نمایش دروغین محقق می شود.
برای اینکه بگونیم در یک کشور انتخابات به شکل واقعی برگزار شده و فاقد عنوان نمایشی بودن باشد لازم است چند نکته در نظر گرفته شود که در جمهوری اسلامی ایران نیز همه آنها مد نظر قرار میگیرد:
- حق مردم در رأی دادن
یکی از مهم ترین اصولی که آن را میتوان جزو پایه های انقلاب اسلامی قرار داد حق مردم در تعیین سرنوشت خود است که از جمله نمادهای آن مشارکت مردم در انتخابات است. این حق به عنوان یک حق معتبر از سوی رهبران نظام همواره مورد تاکید بوده است و در قانون اساسی نظام جمهوری اسلامی ایران نیز مورد توجه قانونگذاران بوده است به گونه ای که به این موضوع یعنی دخالت انسان بر حق رأی دادن و انتخاب کردن در قانون اساسی تصریح شده است. به عنوان مثال در بند ۸ اصل سوم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران مشارکت عامه مردم در تعیین سرنوشت سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی خویش به عنوان یکی از مواردی در نظر گرفته شده است که دولت جمهوری اسلامی باید همه امکانات خود را در جهت نیل به آن به کار گیرد. همچنین بر اساس اصل ۶ قانون اساسی در جمهوری اسلامی ایران امور کشور باید به اتکا آرا عمومی اداره شود از راه انتخابات انتخاب رئیس جمهور نمایندگان مجلس شورای اسلامی اعضای شوراها و نظایر اینها یا از راه همه پرسی در مواردی که در اصول دیگر این قانون معین می گردد که این اصل و اصول مشابه آن حاکی از این است که مردم حق دارند در انتخابات مختلف مشارکت کرده و از این طریق در سرنوشت سیاسی کشور خویش سهیم باشند. بر این اساس در کشوری که امور آن به اتکا آرای مردم اداره می شود، نمی توان گفت که رای مردم نمایشی است.
- حق مردم در انتخاب شدن
بر اساس اصول مختلف قانون اساسی هر فردی که شرایط و صلاحیت های لازم برای تصدی مسئولیتی را دارد حق دارد که خود را در معرض انتخاب دیگران قرار دهد و مردم با اعلام نظر خود در انتخابات از میان افرادی که صلاحیت لازم را دارا هستند فرد اصلح را انتخاب میکنند. البته برخی تلاش میکنند تا مشروط بودن حضور افرادی که خود را در معرض انتخاب میگذارند به داشتن شرایط خاص را مغایر با انتخابات واقعی تلقی نمایند و حال آنکه این موضوع یک اصل عقلی بوده و در هر جامعه ای نیز برای تصدی مسئولیت های مختلف یک سری شرایط در نظر گرفته میشود به عنوان مثال بر اساس قانون اساسی فرانسه رئیس جمهور باید شرایط ذیل را داشته باشد:
(داشتن ملیت فرانسوی عدم محرومیت از حقوق مدنی در ارتباط با واجد شرایط بودن داشتن سن بود ثبت نام در لیست انتخاباتی جمع آوری ۵۰۰ امضا معرفی از شهرداران، نمایندگان و مقامات فرانسوی و ارائه گزارشی از اوضاع موروثی )
بنابراین هر کشوری به اقتضای شرایط خود برای کاندیداهای ریاست جمهوری شرایطی در نظر گرفته است که باید آنها را به دقت رعایت نماید و به همین دلیل وجود چنین شرایطی مغایر با حق انتخاب کردن و انتخاب شدن ندارد همچنین وجود ناظرانی که بر انطباق شرایط کاندیداها با موارد مذکور در قانون اساسی نظارت میکنند نیز امری است که در همه قوانین انتخاباتی کشورها لحاظ شده است. به عنوان مثال در فرانسه شورای قانون اساسی وظیفه نظارتی شامل دریافت پروندهها انتشار لیست نامزدها نظارت بر تطابق روند انتخابات با قوانین و اعلام نتایج انتخابات را بر عهده دارد.
- برگزاری انتخابات سالم از طریق ابزارهای کنترلی و نظارتی سالم
یکی از عواملی که باعث میشود تا انتخابات یک کشور از حالت نمایشی بودن خارج شود نظارت دقیق و موثر بر انتخابات به منظور برگزاری انتخاباتی سالم و واقعی است تا به این ترتیب کسانی که واقعاً مردم به آنها رأی داده اند بتوانند زمام امور کشور را در دست بگیرند. در هر کشوری به منظور تحقق چنین امری ساز و کاری پیش بینی شده است و در کشور ما نیز شورای نگهبان قانون اساسی غیر از انتخابات شوراها به همراه ابزارهای نظارتی دیگری که در ادامه ذکر خواهد شد زمینه ساز چنین امری شده است. البته ممکن است برخی افراد وجود نظارت شورای نگهبان را باعث فرمایشی شدن انتخابات عنوان نمایند که البته اصل چنین شانبه ای ممکن است وجود داشته باشد اما مساله اینجاست که با اندکی تامل در برخی شواهد می توان نتیجه گرفت که اساسا چنین شانبه ای نباید مطرح شود و یا در صورت مطرح شدن قابل رفع است. چرا که به لحاظ نظری نظارت شورای نگهبان بر انتخابات، زمینه ساز انتخاباتی است که در آن صرفاً افراد با صلاحیت و کسانی که شرایط اولیه را دارا هستند در فرایند رقابت حاضر شده و کسانی که صرفاً تلاش میکنند تا به مدد پول و امکانات و جاذبه های تبلیغاتی به کسب رأی بپردازند نتوانند به سوء استفاده از فضا پرداخته و بر مسندی تکیه بزنند که صلاحیت آن را ندارند. به لحاظ عملی نیز از تجلی حضور مردم در انتخابات های مختلف می توان دریافت که حضور شورای نگهبان و نظارت هر چه دقیق تر نه تنها مانعی در جهت مشارکت مردم نیست؛ بلکه عاملی در جهت حضور هر چه بیشتر مردم است به عنوان مثال مردم کشور ما در اکثر قریب به اتفاق انتخاباتهایی که تاکنون برگزار شده است حد نصاب بسیار بالایی از مشارکت را تجربه کرده اند به گونه ای که در برخی از انتخاباتها همچون دهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری ۸۵ درصد مردم در انتخابات مشارکت کردند و با در انتخابات نهمین دوره مجلس شورای اسلامی حدود ۶۵ درصد مردم در انتخابات شرکت کردند که نشان دهنده این بود که مردم به انتخاباتی که نظارتهای دقیقی بر آن اعمال میشود اعتماد بیشتری دارند. بنابر این شواهد حاکی از آن است که مردم خواستار انتخاباتی هستند که در آن ناظرانی امین به نمایندگی از آنان ابتدا افراد قابل اعتماد و واجد صلاحیت اولیه را شناسایی کرده و در مرحله بعدی مردم به راحتی بتوانند زمام امور کشور خود را به دست فرد اصلح از میان افراد صالح بسپارند.
- حضور سلایق سیاسی مختلف در عرصه انتخابات
یکی از دلایل واقعی بودن انتخابات در جمهوری اسلامی ایران این است که سلایق سیاسی مختلف در انتخابات حق حضور و مشارکت فعال دارند در جمهوری اسلامی ایران هم از حضور همه سلایق سیاسی در عرصه انتخابات استقبال میشود. البته در نظام اسلامی نیز همچون هر نظام مردم سالار دیگری حضور سلایقی که بسیاری از چارچوبهای نظام را قبول ندارند و یا با آن عناد میورزند با عملکردشان با مسئولیتهایی که باید آنها را عهده دار شوند سازگاری ندارد نامعقول است به عنوان مثال ریاست جمهوری نهادی است که در رأس آن فردی قرار میگیرد که عنوان مسئول اجرای قانون اساسی را داراست بر این اساس جریانی که هیچ اعتقادی به قانون اساسی ندارد و یا هیچ التزامی به آن نداشته و با اقدامات خود نیز بارها قانون شکنی خود را به اثبات رسانده است قطعا صلاحیت حضور در این مسند را نخواهد داشت چرا که لازمه اولیه اجرای قانون پذیرش آن قانون است و کسی که قانونی را نمی پذیرد.
