برخورد امام با دوستان
یکی از بخش های بسیار آموزنده از سیره و امام رضا علیه السلام روش برخورد با شیعیان و دوستان اهل بیت بوده است. امام در برخورد با دوستان کمال دقت را می نمود و درس‌های آموزنده ای برای ما به یادگار گذاشت.
۱- بزنطی می گوید: من از کسانی بودم که به امامت موسی بن جعفر اعتقاد داشتم ولی درباره امامت حضرت رضا علیه السلام در حال تردید بودم. نامه‌ای به حضرت نوشتم و از چند مسئله سؤال کردم ولی مهم ترین مسئله ای که در نظر داشتم بپرسم از یادداشت آن غفلت نمودم. جواب همه ای آن مسائل آمد و در آخر نامه اضافه فرموده بودند که مهمترین مسئله خود را فراموش کرده بودی من به امامت آن مولی معتقد شدم بعد خدمت امام علیه السلام رسیدم عرض کردم: مایلم مواقعی را که از طرف دشمنان برایم خطری نیست راهنمایی بفرمایید منزل شما بیایم. یک روز نزدیک غروب مرکب سواری خود را برایم فرستاد خدمتش رسیدم نماز مغرب و عشاء را با ایشان خواندم بدون اینکه من تقاضا کنم شروع نمودند از مشکلات مسائل یک یک پرده برداشتن و من یادداشت کردم مدتی از شب گذشت در این موقع رو به غلام نمود و فرمود: همان رختخوابی که خودم می خوابم بیاور تا بزنطی در آن بخوابد. از دلم گذشت که کسی در دنیا مانند من نیست. امام علیه السلام وسیله خود را برایم فرستاد و خدمتش رسیدم پهلویم نشست سپس این همه درباره ام لطف نمود. امام فرمود: احمد! مبادا افتخار کنی بر دوستان خود به واسطه این کار. صعصعه بن صوحان مریض شد، امیرالمؤمنین علیه السلام به عیادتش رفت، خیلی نسبت به او لطف نمود. دست مبارک بر پیشانی اش گذاشت. وقتی می خواست حرکت کند فرمود: صعصعه مبادا بر دوستان خود به واسطة این کار من افتخار کنی – فانی انما فعلت جمیع ذلک لانه کان تکلیفا لی – من این کارها را که انجام دادم از این جهت است که وظیفه خود می دانم.^۱
امام طبق سیره الهی به نحو احسن از مهمان پذیرائی نمود و هنگامی که دید فکر منحرف کننده ای به ذهن بزنطی آمد به او هشدار داد که در رابطه با کار من بر دیگران مباهات نکنی. زیرا امام وظیفه دینی خود را انجام داده است.

۲- موسی بن سیار می گوید: با حضرت رضا علیه السلام بودم. نزدیک دیوارهای طوس رسیده بودم ناله و گریه ای شنیدم جستجو کردم. چشمم به جنازه ای افتاد که می آوردند در همین موقع حضرت رضا علیه السلام از اسبش پیاده شد. به طرف جنازه آمد آن را بلند نمود چنان به جنازه چسبیده بود مثل بچه ای که به مادرش می چسبد. آنگاه رو به من نمود و فرمود: من شیع جنازة ولی من اولیا ئنا خرج من ذنوبه کیوم ولدته امّه لا ذنب له؛ هرکسی جنازه یکی از دوستان ما را تشییع نماید، از گناه پاک می شود. مثل روزی که از مادر متولد شده است. بالاخره جنازه را کنار قبر گذاشتند، امام علیه السلام مردم را یک طرف کرد تا میت را مشاهده نمود. دست خود را بر سینه اش گذاشت و فرمود: فلانی تو را بشارت به بهشت می دهم. دیگر بعد از این ناراحتی نخواهی داشت.
عرض کردم: فدایت شوم! مگر این مرد را می شناسی اینجا سرزمینی است که تاکنون در آن گام ننهاده ای. فرمود: موسی! مگر نمی دانی اعمال شیعیان هر صبح و شام بر ما عرضه داشته می شود: فما کان من التقصیر فی اعمالهم سألنا الله تعالی الصفح لصاحبه و ماکان من العلو سألنا الله الشکر لصاحبه.
اگر کوتاهی در اعمال کرده باشد از خداوند درخواست می کنم بگذرد از او چنانچه کار نیکی انجام داده باشد درخواست پاداش برای او می نمایم.^۲

۳- یکی از روزها یک نفر از شیعیان آن حضرت بیمار شد و حضرت امام رضا علیه السلام برای دیدار او به خانه اش تشریف برده و حالش را پرسیدند؟ و سپس در همان چند لحظه آن بیمار را تسلی خاطر و موعظه و اندرز داده به او فرمودند: مردم دو گروه هستند، یکی با مرگ به راحتی و آسایش دست می یابد و دیگری با مرگش مردم را از شر خود راحت می کند. و تو اگر می خواهی از گروه اول باشی ایمان به خدا و ولایتت را تجدیدکن تا پس از مرگ در آسایش باشی، آن مرد چنین کرد و پس از چند لحظه در محضر پرمهر و محبت حضرت امام رضا علیه السلام چشم از جهان بست.^۳

نسبت به غلامان و کارگران
۱-سلیمان جعفری می گوید: برای انجام کاری خدمت علی بن موسی الرضا علیه السلام بودم. خواستم به منزل برگردم. امام فرمود: با من بیا و امشب نزد ما باش… با آن حضرت رهسپار شدم تا وارد خانه شد، هنگام غروب آفتاب بود. غلامان در خانه به بنایی و بستن میخ آخور چهارپآیان و کارهای دیگر مشغول بودند. با آنان مرد رنگین پوستی نیز کار می کرد که از جمله خدمتگزاران حضرت نبود. امام علیه السلام فرمود: این مرد که با شما کار می کند کیست؟ گفتند: به ما کمک می کند و مزدش را می دهیم. امام علیه السلام فرمود: اجرتش را تعیین کرده اید؟ گفتند: خیر هرچه به او بدهیم راضی است. امام رضا علیه السلام شدیداً بر آشفت. گفتم: فدایت شوم، چرا خشمگین می شوید؟ فرمود: من بارها آنان را نهی کرده ام. از این که کسی را پیش از آن که اجرتش را معین کنند، به کارگیرند. و بدان هرکارگری بدون این که قبلا مزد او را تعیین کرده باشی. کاری برای تو انجام می دهد. اگر سه برابر آنچه مزدش است به او بپردازی. باز گمان می کند که از اجرت او کاسته ای و اگر پیش از انجام دادن کار، مزدش را معین کنی. و پس از آن پرداخت کنی. تو را به سبب وفای به عهد می ستاید و اگر اندکی زیادتر از مزدش را به او بدهی آن را بخششی از تو می داند.^۴
یکی از عوامل اختلاف و درگیری بین مردم ابهام و اجمال در قراردادها و همکاری های میان آنهاست. بیشتر نزاع ها و درگیری ها در دادگاه ها به همین نکته باز می گردد. لذا انسان باید تمام کارها و قراردادهای خود را شفاف و روشن انجام بدهد.

۲-یاسر خادم امام می گوید: امام رضا علیه السلام به ما فرموده بود: اگر بالای سرتان ایستادم (و شما را برای کاری طلب کردم) و شما مشغول غذا خوردن بودید بر نخیزید تا غذای شما تمام شود. به همین جهت بسیار اتفاق می افتاد که امام ما را صدا می زد و در پاسخ او می گفتند: به غذا خوردن مشغول هستند و آن حضرت می فرمود: بگذارید غذایشان تمام بشود.^۵

در برابر ادیان و فرقه ها
امام رضا علیه السلام نسبت به ادیان و فرق مختلف به صورت عادلانه و عاقلانه برخورد می نمودند. نمی گذاشتند ظلمی به آنها روا شود و بسیار حساب شده از ماهیت انحرافی آنها پرده بر می داشت و مقابله می نمود. که به چند نمونه اشاره می شود.
یاسر خدمتگزار امام گوید: از نیشابور نامه‌ای به مأمون رسید، به این مضمون که مردی زردشتی هنگام مرگ وصیت کرده ثروت زیادی که از او باقی مانده میان فقرا و بینوآیان تقسیم کنند. قاضی نیشابوری آن اموال را میان مسلمانان تقسیم کرده است. مأمون به امام رضا علیه السلام گفت: ای سرور من! در این موضوع چه می فرمایید؟ امام فرمود:
زردشتیان برای بینوآیان مسلمان وصیت نمی کنند. نامه‌ای به قاضی نیشابور بنویس تا همان مقدار از مالیات های مسلمانان بردارد و به بینوآیان زردشتی بدهد.^۶

امام و واقفیان
۱-علی بن عبدالله زهری گوید: نامه‌ای به حضرت رضا علیه السلام نوشتم و در آن از واقفیه پرسیدم. در پاسخ من نوشت: واقفیه به حقیقت پشت کرده و بر باطل روی آورده اند، هرگاه چنین فردی با این تفکر بمیرد منزلگاهش جهنم می باشد و جهنم بد جایگاهی است.^۷

۲-مردی از اصحاب حضرت رضا علیه السلام خدمت آن حضرت رسید و در مورد واقفیه پرسش نمود. عرض کرد: واقفیه اعتقاد دارند امامت بر پدر شما موسی بن جعفر علیه السلام توقف کرده و آن حضرت وفات نکرده است.
امام رضا علیه السلام فرمود: دروغ گفته اند آنان به آنچه خداوند بر پیامبر حضرت محمد(ص) نازل کرده است کافر شده اند.^۸
۳-در جای دیگر آنان ر تعبیر به زندیق نموده اند و این تعبیر حاکی از عمق انحراف و گمراهی آنان است.^۹

امام و خوارج
محمد بن زید رازی روایت می کند که در خدمت امام رضا علیه السلام بودم. در ایامی که مأمون او را به ولیعهدی معرفی کرده بود. مردی از خوارج در حالی که در دستش خنجری زهرآگین بود وارد شد و به دوستانش گفت. به خدا سوگند! پیش این شخص که مدعی است، فرزند پیامبر است؛ می روم و می پرسم چرا وارد بر طاغوت شده و در کنار طاغوت می نشیند. اگر جواب داد هیچ وگرنه مردم را از دست او راحت می کنم و سپس نزد امام آمد و سؤالش را مطرح کرد. امام علیه السلام فرمود: اگر جواب تو را بدهم آنچه در آستین داری می شکنی و دور می اندازی. گفت: بله. امام علیه السلام فرمود: آیا به نظر تو اینان کافرند یا عزیز مصر و اهل کشور او؟ مگر نه اینکه اینان خود را موحد می دانند ولی آنان نه یکتاپرست بودند و نه خداشناس. یوسف پسر یعقوب پیامبر بود او چگونه با طاغوتیان همنشین بود. در حالی که من اولاد پیامبر هستم و مأمون مرا به اکراه به این کار واداشته است. سپس آن شخص قانع شد و از کاری که می خواست انجام دهد منصرف گشت.^۱۰

در حمام
حضرت امام رضا علیه السلام در آن زمان که می توانستند یک حمام خصوصی داشته باشند اما با کمال خضوع و فروتنی به حمام عمومی می رفتند. یکی از روزها امام علیه السلام مانند تمامی مردم به حمام عمومی تشریف بردند. داخل آن حمام مردی غریب و ناشناس بود که می خواست کسی بدنش را کیسه بکشد. نگاهی به اطراف حمام انداخت و چشمش به رخسار پرمهر و لطف امام هشتم علیه السلام افتاد. آنگاه از امام خواهش کرد که: آقا اگر ممکن است پشت من را کیسه بکشید. امام علیه السلام با تمام فروتنی کیسه را برداشت و پشت آن مرد را کیسه کشید که در این میان افرادی وارد حمام شده و بر آن حضرت با خطاب یابن رسول الله سلام کردند. آن مرد که متوجه اشتباه خود شده بود با دستپاچگی از امام عذرخواهی کرد ولی امام از او خواست بنشنید تا کارش تمام شود.^۱۱

ارشاد مردم
امام رضا علیه السلام همه روزه در خانه خود و در مسجدالنبی(ص) مردم را از نظر مسائل عقیدتی و بیان احکام حلال و حرام ارشاد و آنان را به راه صواب راهنمایی می نمود.^۱۲
در سفر خراسان بعد از نماز صبح در تمام روزها به سوی مردم برمی‌گشت و آنان را موعظه و ارشاد می فرمود.^۱۳

عفو گنهکاران
۱-در زمان حکومت هارون عباسی پس از شهادت امام هفتم حضرت موسی بن جعفرعلیه السلام عده ای به فرماندهی جلّودی که مردی سفاک و بیرحم بود. مأموریت یافتند که به محله بنی هاشم در مدینه منوره حمله کنند و تمام خانه ها را به تاراج ببرند. همین کار را انجام داد و به محله بنی هاشم از جمله خانه موسی بن جعفرعلیه السلام حمله کرد و خانه امام را به محاصره درآورد. حضرت رضا علیه السلام که از مقصد جلّودی آگاه بود تمام زنان را وارد یک اتاق کرد و جلو درب آن اتاق ایستاد. جلّودی آمد و رو بروی امام با تمام شدت و خشونت ایستاد و گفت: من از هارون دستور دارم به این اتاق هم وارد شوم و همه چیز را مصادره کنم و با خود ببرم. امام هشتم علیه السلام در پاسخ او فرمود: اینجا بایستید من قول می دهم هرچه از زیور آلات و لباس و غیره در این اتاق باشد برای شما بیاورم. اما جلّودی نپذیرفت ولی امام مکرر اصرار نمود تا اینکه پذیرفت. سپس امام وارد اتاق شد. جز یک لباس برتن زنان همه چیز را به جلّودی داد. از این واقعه مدتها گذشت تا اینکه حضرت به خراسان آمد و به اصطلاح ولیعهد مأمون شدند و مأمون دستور داد که تمام اطرافیان و درباریان با آن حضرت بیعت کنند و همه بیعت کردند جز عده ای که یکی از آنها همین جلّودی بود. مأمون عباسی آن چند نفر را به جرم عدم بیعت با امام رضا علیه السلام به زندان افکند. این جلّودی با آن سابقه ننگین و با آن دشمنی و هتک حرمتی که نسبت به امام رضا علیه السلام داشت. امام او را مورد عفو قرار داد. یک روز مأمون که در خدمت امام بود جریان زندانی شدن آن چند نفر خصوصاً جلّودی را به امام داد و امام رضا علیه السلام دستور داد که زندانیان احضار شوند. حضرت رضا علیه السلام کنار مأمون نشسته بود که از دور چشمشان به جلّودی افتاد و از مأمون خواستند که او را آزاد کنند ولی جلّودی به مأمون گفت: تو را به خدا سوگند می دهم که خواهش این آقا را نسبت به من نپذیری. مأمون وقتی بزرگواری امام و خباثت جلّودی را دید دستور داد جلاد گردن او را بزند.^۱۴

حکومت داران و صاحب منصبان
امام رضا علیه السلام در برابر حکومت داران و منصب داران برخوردهای بسیار ظریف و به موقع از خود نشان می داد که همه آنها آموزشی است برای مسلمانان نسل های آینده. در این نوشتار نمونه هایی از این نوع برخورد امام علیه السلام بیان می کنیم.
۱-ترک دادن عادت های ناپسند
روزی یکی از بزرگان نیشابور مهمانی بزرگی برپا داشت و امام رضا علیه السلام را دعوت کرد. راه و رسم آن روزگار چنین بود که اگر به خاطر بزرگی و عزیزی مجلسی برپا می شد، پیش از آمدن آن عزیز همگان به مجلس می آمدند تا آن مهمان عزیز انتظار نکشد. از این رو همه مهمانان حاضر شدند و عالمان و بزرگان آن شهر جمع شدند و بر بلندی مجلس تختگاهی قرار دادند و بزرگان بر آن جا نشسته و تکیه کرده بودند. این نیز از رسوم آن روزگاران بود که در مجالس بزرگان بر بلندی مجلس می نشستند و خادمان و کارگران و مردمان عادی در کنار آن می نشستند. آن گاه امام رضا علیه السلام به مجلس وارد شد. راه را باز کردند تا امام به آن جایگاه برود. اما امام به آن جا توجهی نکرد و به همراه خادمان و کارگران در یک جا نشست و از آن روز به بعد چنین شد که شاه نشینان از درجه اعتبار و منزلت افتادند و همگان در مجالس در کنار یکدیگر می نشستند.^۱۵
۲-رفتار با صاحب منصبان متکبر
فضل بن سهل ذوالریاستین که مأمون ریاست نیروهای مسلح و ریاست دیوان دربار خود را به او داده بود، به دستور مأمون عباسی برای خود امان نامه‌ای با اختیارات کامل نوشته و آن را به امضای درباریان رسانید و سپس برای مهر مأمون آن را نزد وی فرستاد و مأمون هم آن را مهر زد و سپس تمام خواسته های فضل را برآورده ساخت. علاوه بر آنکه نامه‌ای را به خط خود نگاشت و در آن اموال بسیار و زمین ها و املاک و سلطه را نیز بدو بخشید. فضل برای اینکه همین امتیازات را داشته باشد از مأمون خواست آن را به امضای امام رضا علیه السلام که ولیعهد بود، برساند. اما مأمون نپذیرفت و گفت: او با ما شرط کرده که از نظر حکومتی هیچ اقدامی نکند. پس بهتر است خودت این کار را انجام بدهی. به همین جهت نزد امام روانه شد. دید آن حضرت مشغول انجام کاری است. فضل درب خانه ایستاد تا امام علیه السلام اذن دخول بدهد. اما امام اعتنایی به او نکرد و پس از آنکه غرور و تکبرش را سرکوب نمود و با این برخورد ادبش کرد، سر شریف خود را بالا گرفته فرمودند: چه حاجتی داری؟ گفت: نامه‌ای از طرف مأمون برای شما آورده ام تا امضا نمایید. حضرت فرمودند: نامه را بخوان. همان‌طور که ایستاده بود نامه را خواند. آنگاه امام رضا علیه السلام فرمودند: تا زمانی که تقوی پیشه کنی و از خدا بترسی ما قبولت داریم. سپس روی شریفشان را از او برتافتند و مشغول کار خود شدند.^۱۶

سؤال و جواب
۱-علی بن جهم می گوید: یکی از روزها به مجلس مأمون وارد شدم. حضرت رضا علیه السلام نیز در آنجا بودند. مأمون گفت: یابن رسول الله شما می گویید: پیامبران معصوم هستند. فرمود: آری. گفت: پس معنی ایه شریفه «وعصی آدم ربه فغوی» چیست؟
حضرت فرمود: خداوند متعال به آدم علیه السلام فرمود: «اسکن انت و زوجک الجنّة و کلا منها رغداً حیث شئتما و لاتقربا هذه الشجرة فتکونا من الظالمین» خداوند آنها را از خوردن درخت گندم بازداشت، سپس شیطان سوگند یاد کرد که من شما را نصیحت می کنم و قصد فریب شما را ندارم. آدم و حوا تا آن روز ندیده بودند، کسی به دروغ قسم بخورد و آنان در اثر اعتماد به سخن او از آن درخت خوردند. این عمل آدم و فریب خوردن وی قبل از رسیدن او به پیامبری بوده است و این عمل او گناه بزرگی نبود. بلکه گناه صغیره بود که انبیا قبل از نزول وحی مرتکب آن می شوند؛ ولیکن پس از نبوت از هر گناه و خطایی معصوم خواهند شد. و خداوند او را برگزید و پس از این گناه صغیره و کبیره از او سر نزد و لذا خداوند فرمود: «و عصی آدم ربه فغوی ثم اجتباه ربه فتاب علیه فهدی» سپس مأمون سؤالات فراوانی از آیات قرآن از امام پرسید و امام با همان منطق اسلامی و صبر کامل جواب او را می داد.^۱۷
۲-در یک واقعه دیگر ابوصلت هروی می گوید: یکی از روزها مأمون به حضرت رضا علیه السلام گفت: چرا جدت امیرالمؤمنین علیه السلام را قسیم بهشت و دوزخ گفته اند؟ معنی این حدیث چیست؟
حضرت رضا علیه السلام فرمود: شما از پدرانت از ابن عباس روایت می کنید که حضرت رسول(ص) فرمود: محبت علی ایمان و بغض علی کفر است. گفت: آری. حضرت بار دیگر فرمود: پس به این معنی علی قسیم بهشت و دوزخ می باشد. سپس مأمون علم حضرت را تصدیق کرد. ابوصلت هروی می گوید: حضرت پس از اینکه به منزل تشریف آوردند، خدمت ایشان رسیدم و عرض کردم: یابن رسول الله! بسیار خوب به مأمون جواب دادی. امام علیه السلام فرمود: ای ابوصلت! من طبق عقیده او سخن گفتم، لیکن از پدرم شنیدم که از پدران خود از علی علیه السلام روایت می کنند که حضرت رسول(ص) فرمود: ای علی! تو قسیم بهشت و دوزخ هستی و به آتش می گویی این را بگیر و آن را رها کن.^۱۸

————————————————————————–
پی نوشتها

1. بحارالانوار، ج ۴۹، ص ۴۹؛ کتاب زندگانی امام هشتم، موسی خسروی، ص ۱۶۲، چاپ پنجم.
2. مناقب آل ابی طالب، ج ۴، ص ۳۴۱؛ مستدرک، ج۱۳، ص ۱۶۴؛ بحارالانوار، ج ۴۹، ص ۹۸.
3. بحارالانوار چاپ جدید، ج ۴۹؛ نقش رهبری حضرت امام رضا علیه السلام ، ص ۵۵، ترجمه محمد باقرفالی.
4. الکافی، ج ۵، ص ۲۸۸.
5. کافی، ج ۶، ص ۲۹۸.
6. عیون اخبار الرضا، ج ۲، ص ۱۸۴.
7. رجال کشی، ح ۸۶۰ ، ص ۴۵۵.
8. همان، ح ۸۶۸، ص ۴۵۸.
9. همان، ح ۸علیه السلام ۶، ص ۴۶۰.
10. مجموعه آثار دومین کنگره امام رضا علیه السلام ، ج ۳، ص ۱۴۹، سال ۱۳۶۵.
11. مناقب آل ابی طالب، ج ۴، ص ۳۶۲.
12. بحارالانوار، ج ۴۹، ص ۲۳۷.
13. همان، عیون اخبارالرضا،
14. اعیان الشیعه، ج ۱، ص ۴۲؛ بحارالانوار، ج ۴۹، ص ۱۱۶، ۱۲۷.
15. تاریخ نیشابور، ص ۲۱۰.
16. بحارالانوار، چاپ جدید، ج ۴۹، ص ۱۶۸؛ نقش رهبری حضرت امام رضا، ص ۵۳، مترجم: محمدباقر فالی.
17. عیون اخبارالرضا، ج ۱، ص ۱۹۶.
18. اخبار و آثار حضرت امام رضا، عزیز الله عطاردی، ص ۶۴۶.