مقدمه
نظام مردم سالار دینی نظامی است که دارای دو مؤلفه مردم سالاری و دینی بودن و شاخص های این دو مؤلفه باشد. شاخصهای مردم سالاری در نظام مردم سالار دینی قاعدتاً با شاخص های مردم سالاری در نظامهای دیگر متفاوت است. از آن جا که کلمه «دینی» صفت برای کلمه «مردم سالاری است پس بیانگر نوعی از مردم سالاری است که در چهارچوب دین باشد. همان طور که در اصطلاح لیبرال دموکراسی نوعی از دموکراسی که در چهارچوب اصول لیبرالیسم است مد نظر است.
نظام مردم سالاری دینی دارای شاخصهایی همانند مقبولیت مردمی و مشروعیت الهی مشورت با مردم و مشارکت آنها در اداره جامعه آزادی مردم و گروه های سیاسی در نظام اسلامی نقد و نصیحت نسبت به حاکم اسلامی و…. است که میتواند ملاکی برای سنجش ماهیت و عملکرد آن باشد.
مقبولیت مردمی و مشروعیت الهی
نظام اسلامی به عنوان یک نظام مردم سالار دینی باید از دو رکن مشروعیت الهی و مقبولیت مردمی ناظر به دو مؤلفه مردم سالاری و دینی بودن برخوردار باشد. برخلاف نظام های غربی که مشروعیت و مقبولیت با رأی و انتخاب مردم تحقق می یابد، در نظام اسلامی طبق معارف قرآنی و روایی مشروعیت و حق حاکمیت را خداوند به حاکم اسلامی می دهد نه مردم طبق آيه إنما وليكُمُ اللهُ وَرَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزكاة و هم راكعون خداوند بدون نظر سنجی از مردم حاکم و ولی جامعه را مشخص می کند. بر همین اساس حضرت علی در نهج البلاغه وقتی از غصب حق خودش در حاکمیت سخن می گوید می فرماید خدا و پیامبر که او را انتخاب کرده بودند ولی مردم ایشان را به عنوان حاکم نپذیرفته بودند. بنابراین مردم در اعطای حق حاکمیت به حاکم اسلامی نقشی ندارند؛ حاکم یا به نصب خاص الهی است مثل معصومین یا به نصب عام یعنی تعیین ویژگی های حاکم که بر اساس روایات معصومین در عصر غیبت، فقیه عادل با کفایت در این مقام نصب شده است.
شاخص مشروعیت قوانین در دوران غیبت امام ، فقه جعفری است که عدم مغایرت قوانین یا فقه شیعه معیار مشروعیت قوانین است. اما تحقق حاکمیت و نظام اسلامی نیازمند مقبولیت مردمی است. چنان که امیرالمؤمنین علی در نهج البلاغه به آن اشاره می کنند: «لولا حضور الحاضر، وقيام الحجة بوجود الناصر، و ما أخذ الله على العلماء أن لا يقاروا على كفة ظالم، ولا سعب مظلوم، لألقيت حبلها على غاربها ” اگر حضور شما نبود خلافت را نمی پذیرفتم. بنابراین یکی از شاخصهای یک نظام مردم سالار دینی برخورداری از مقبولیت مردمی در عین مشروعیت الهی است. منظور از مقبولیت مردمی پذیرش عمومی مردم نسبت به تشکیل نظام اسلامی و عدم مخالفت و مانع تراشی برای تحقق و تداوم این نظام است. مهم ترین معیارهای مقبولیت مردمی عبارت اند از:
- حضور و مشارکت مردم در انتخابات برای انتخاب مسئولین کشوری در رده های مختلف : حضور و مشارکت مردم در مراسم هایی که نوعی اعلام وفاداری به اصل نظام و ارزشهای مبنایی نظام است مثل راهپیمایی ها حضور در مراسم رحلت امام راحل ، استقبال عمومی از مسؤولین رده بالای نظام و…
- عدم اعتراضهای جدی مردمی نسبت به اصل نظام: با روشن شدن جایگاه حضور و مشارکت مردم در انتخابات به بیان ضرورت، علل و نتایج آن و سپس نتایج قهر با صندوق های رأی پرداخته خواهد شد.
- ضرورت حضور و مشارکت مردم در انتخابات: حضور مردم در نظام جمهوری اسلامی دارای یک اصل محکم و یک سند متقن فکری است و صرفاً یک مسئله سیاسی نیست. با اینکه فواید سیاسی حضور مردم بی شمار است لکن اصل، فلسفه حضور مردم در نظام جمهوری اسلامی است؛ یعنی در جمهوری اسلامی «جمهوری» یک بخش و اسلامی یک بخش دیگر هست که اگر جمهور حضور نداشته باشند جمهوری اسلامی تحقق پیدا نمی کند.
در اندیشه سیاسی حضرت امام و مقام معظم رهبری (مدظله العالی) حضور حداکثری و فعال مردم در عرصه انتخابات یک اصل است و اهمیت ویژه ای دارد؛ زیرا مشارکت در تعیین سرنوشت اجتماعی و سیاسی، حق همه آحاد جامعه و اصلی عقلانی و شرعی است. لزوم احساس مسؤولیت انسان نسبت به سرنوشت فردی و جمعی خویش از ارزشهای پذیرفته شده اسلام است؛ به گونه ای که این مطلب در آیات روایات و سیره مسلمانان مورد تأکید قرار گرفته است. بر همین اساس مشارکت افراد در اداره امور اجتماعی و تعیین کارگزاران از حقوق اولیه هر مسلمانی به حساب میآید طبیعی است که هر انسانی حق دارد از حق خود استفاده نماید و در سرنوشت جامعه خود تأثیر گذار باشد. از همه مهم تر اینکه در جامعه دینی، حفظ نظام و تعیین سرنوشت جامعه وظیفه الهی است. از این رو حضرت امام خمینی همواره بر اهمیت انتخابات و ضرورت مشارکت حداکثری مردم تاکید داشتند: این وظیفه ای است الهی وظیفه ای است ملی وظیفه ای است انسانی… همه ما باید در انتخابات شرکت بکنیم.
در منظومه فکری مقام معظم رهبری (مدظله العالی) نیز شرکت در انتخابات مظهر احقاق حق و وظیفه الهی است؛ چنانچه ایشان فرموده اند: انتخابات مظهر حضور مردم مظهر احقاق حق است… هم حق و هم تکلیف مردم است که بیایند و سرنوشت کشورشان را به دست خود معین کنند… این حق مردم است و متعلق به آنها؛ اما تکلیف هم هست. کار بزرگ مردم در روز جمعه اولاً اصل مشارکت ثانياً نوع مشارکت و نوع انتخاب خواهد بود که امیدواریم خدای متعال همه دلهای ما را دلهای ملت ایران را هدایت کند تا بتوانیم به بهترین وجهی در این عرصه ظاهر بشویم من بارها گفته ام که اصل حضور مردم در انتخابات، حتی از انتخاب اصلح هم مهمتر است؛ اگرچه انتخاب اصلح هم بسیار اهمیت دارد.
علل حضور و مشارکت مردم در انتخابات امام خمینی ، لزوم حضور حداکثری را تکلیف عقلی و شرعی دانسته و آن را موجب حفظ جمهوریت نظام میداند مقام معظم رهبری (مدظله العالی) نیز ضمن تکلیف خواندن لزوم حداکثری، عزتمندی وفاق ملی اقتدار ملی استقلال تحکیم نظام، آبروی اسلام، آبروی ملت و تقویت نظام جمهوری اسلامی را به عنوان عوامل و آثار لزوم حضور حداکثری یاد کرده است. در ادامه به توضیح مختصر برخی از علل می پردازیم:
- انجام تکلیف و واجب شرعی : شرکت در انتخابات هم حق مردم است و هم تکلیف شرعی و واجب شرعی است. در خصوص تکلیف و حق بودن حضور حداکثری در مشارکتهای سیاسی و انتخابات دو رویکرد وجود دارد. برخی آن را حق میدانند؛ یعنی حق همه شهروندان است که برای تعیین سرنوشت خود در حکومت نقش داشته باشند؛ چنان که حضرت علی در بیان حقوق متقابل مردم و حکومت میفرمایند: «فَقَدْ جَعَلَ الله سبحانه لى عَلَيْكُمْ حَقًّا بولاية أَمْرِكُمْ وَلَكُمْ عَلَى مِنَ الْحَقِّ مِثْلُ الَّذى لى عليكم؛ خداوند برای من بر شما حقی قرار داد که زمامداری شما را بر عهده ام نهاد و شما را نیز بر من حق است همان گونه که مرا بر شما » البته این حق به معنای بی تفاوتی یا عدم شرکت در مسائل سیاسی نیست. بر همین اساس است که در اسلام برخی از وظایف مردم مانند اطاعت از رهبر مطرح شده است. از سوی دیگر اسلام به انسان ها این حق را داده است که خودشان سرنوشت کشورشان را تعیین و آزادانه مسئولان و رهبران کشور را انتخاب کنند. بر این اساس عدم حضور در پای صندوق های رأی مذموم و ناپسند است؛ زیرا پشت پا زدن به وظیفه شهروندی است که در هیچ جای دنیا پسندیده نیست. طبق این دیدگاه شرکت در انتخابات وظیفه ای شهروندی است و کسی نباید در انجام این وظیفه کوتاهی کند. رویکرد دوم این است که حضور مردم در عرصه سیاسی تکلیف الهی است؛ یعنی در جامعه دینی همه انسانها باید در تعیین سرنوشت خویش اثرگذار باشند؛ بنابراین هر یک از شهروندان باید این حضور همگانی را تکلیف الهی بدانند مشارکت سیاسی و حضور حداکثری در انتخابات در اندیشه حضرت امام هم حق و هم تکلیف است؛ بدین بیان که از یک سو حق اولیه هر فرد است از حق خود استفاده کند: «هر کسی… حق اولی اش این است که خودش انتخاب بکند یک چیزی را که راجع به مقدرات مملکت خودش است.» از سوی دیگر، حضور حداکثری تکلیفی شرعی است نگویید که دیگران رای میدهند. من هم باید رأی بدهم تو هم باید رأی بدهی آن روستایی هم که در کنار مزرعه خودش کار می کند باید رأی بدهد تکلیف است. این یک تکلیف الهی است. » مقام معظم رهبری (مدظله العالی) نیز مشارکت سیاسی و حضور در انتخابات را هم حق می داند و هم تکلیف الهی: «انتخابات یک حق است و یک وظیفه ما هر کدام به عنوان یک فرد از افراد این ملت هم حق داریم در انتخابات شرکت کنیم و هم وظیفه کسانی که به نظام جمهوری اسلامی معتقدند، قانون اساسی را قبول دارند هم از این حق میخواهند استفاده کنند، هم این وظیفه را میخواهند انجام دهند ؛ اولاً روز انتخابات روز یک جشن ملی است، ثانیاً روز احقاق حق مدنی ملت است که میخواهند بیایند رأی بدهند و شرکت خودشان در اداره امور کشور را که حق آنهاست به دست بیاورند؛ ثالثاً یک تکلیف شرعی است»
- انجام وظیفه اجتماعی خویش: حضور در انتخابات یک وظیفه عمومی و یک امر به معروف یکی از مهم ترین معروف ها حکومت حق و عدل است است. در جامعه حکومت عادلانه و حکومت حق باید باشد؛ باید مردم به این معروف امر کنند و از ایجاد انحراف در دولت اسلامی یا از تشکیل یا ادامه حکومت طاغوتی جلوگیری کنند پس حضور در انتخابات انجام این مسئولیت توسط مردم را نشان می دهد .
- حضور مردم در انتخابات از مصادیق نصرت خداوند است : قرآن می فرماید: إن تَنصُرُوا الله ينصركم ؛ «اگر شما خدا را نصرت کردید، خدای متعال هم شما را نصرت خواهد کرد. نصرت کردن خدا یعنی سعی در تحقق اراده تشریعی الهی در روی زمین که جمهوری اسلامی بزرگترین مصداقش است هر کسی که جمهوری اسلامی را به هر شکلی نصرت کند خدا را نصرت کرده است جواب نصرت الهی هم ينصركم» است؛ یعنی خدا هم شما را نصرت میکند. در اول انقلاب وقتی قدرتهای مادی درجه یک دنیا رو به روی نظام جمهوری اسلامی بودند نتوانستند کاری بکنند میخواستند کشور را تجزیه کنند و نتوانستند. جنگ تحمیلی را راه انداختند و از همان روزهای اول تحریم کردند و روز به روز هم تشدید کردند؛ ولی هیچ گاه نتوانسته اند نظام را ساقط کنند!
- مشارکت بالا نشانگر اعتماد به نظام اسلامی: مشارکت گسترده در انتخابات بسیار پر معنا و مهم هست. مردم با میزان حضور بالا به معنای واقعی کلمه اعتماد خودشان را به نظام اسلامی نشان میدهند. یکی از هدف های دائمی جبهه دشمن از اول انقلاب تا امروز ایجاد یک دو قطبی خطرناک بین مردم و نظام بوده است تا آمیختگی کامل نظام با مردم را از بین ببرد انتخابات نشان دهنده ارتباط مستحکم نظام با مردم است و این دو قطبی مورد علاقه دشمن را به کلی از بین می برد.
- حفظ جمهوریت نظام اسلامی: امام خمینی با طرح اندیشه حکومت اسلامی و نظریه سازی ولایت فقیه، نظام اسلامی را تشکیل دادند که در آن همه مردم توانایی مشارکت در تقسیم و توزیع قدرت سیاسی را دارند. بر این اساس حضرت امام در شکل گیری و استمرار نظام اسلامی بر دو مؤلفه «اسلامیت و جمهوریت نظام سخت پافشاری نمودند و فرمودند: «ما خواستار جمهوری اسلامی هستیم جمهوری فرم و شکل حکومت را تشکیل می دهد و اسلامی یعنی محتوای آن فرم قوانین الهی است. جمهوریت یعنی شرکت همه مردم در انتخابات
- حفظ استقلال آزادی. یکی از بزرگترین دستاوردهای انقلاب اسلامی استقلال در عرصه سیاسی و اقتصادی است؛ اما حفظ این حاکمیت و استقلال نیاز به حفظ و پاسداری دارد. یکی از راه های حفظ استقلال حضور حداکثری در انتخابات است.
- همبستگی و انسجام ملی: یکی از ابزار مهم ایجاد همبستگی و انسجام ملی انتخابات حداکثری است؛ چون زمینه وفاق و وحدت ملی را فراهم مینماید؛ چنانچه مردم با همبستگی انقلاب را به وجود آوردند. بر این اساس ایجاد و استمرار آن نیز منوط به حضور حداکثری مردم در انتخابات است. مقام معظم رهبری (مدظله العالی) فرمودند: انتخابات یکی از میدانهای مهم همبستگی است… مهم این است که مردم در این میدان گزینش همبستگی خود را نشان دهند ملت ایران این فرصت گزینش را تا قبل از انقلاب اسلامی در هیچ دوره ای نداشت انقلاب اسلامی است که این فرصت را در اختیار ملت ایران گذاشته است.
